Qaraqalpaq til bilimi kafedrasí “HÁzirgi qaraqalpaq ádebiy tili”

1.2. Jumamuratov shıǵarmalarında teńewlerdiń sintaksislik jol menen ańlatılıw


Teńew qurılmasın dúziwde eń aktiv qollanılatuǵın usıllardıń biri - sintaksislik usıl. T.Jumamuratov shıǵarmalarında bul jol menen hár qıylı ózgesheliklerge, ótkirlikke, obrazlıqqa, emocionallıqqa iye teńewler dúziledi. Bul ushın hár qıylı teńew, salıstırıw, uqsatıw mánilerin bildiriwshi modal sózler, sóz dizbekleri, hátte bir tutas gáplerde qollanıladı.
Termin retinde “jasalıw” -jańadan sóz payda etiw dep túsiniledi. Al,bunday teńew mánisin beriwshi elementler basqa bir mánili sózlerge dizbeklesip keledi de sintaksislik model dúziledi. Sonlıqtan da biz olardı “teńew dúziwshiler” dep atawdı maqul kórdik.
kibi, sıyaqlı, yańlı, misli h.t.b tirkewishler arqalı bildiriledi.
1) kibi tirkewishi T.Jumamuratov shıǵarmalarında sintaksislik jol menen teńew dúziwde eń aktiv qollanıladı. kibi tirkewishi ózbek, tatar tillerinde hár qıyli variantlarda qollanıladı. Bul sóz arab-parsı tilinen kirgen bolıp, tilimizde sol tillerdegi mánisinde jumsaladı.
Bul tirkewish teńew, salıstırıw mánisin atqarıwda jumsaladı hám teńewshi sózden keyin, yaǵnıy postpozitov halda keledi:
Darya kibi tassın túrkmen talantı,
Men hám birge dawran súrmege keldim.
( “Tolqında” Ashqabadta ushırasıw. 88-bet)
8Bul tirkewishtiń mánisi teńew jasawshı -day/-dey qosımtasına júda jaqın keledi. Hátte bular ayırım jaǵdaylarda biriniń ornına biri qollanıw jaǵdayları da ushırasadı, bıraq bir-birinen stillik qollanıwı jaǵınan parıq qıladı. Bir-biriniń ornına almastırıp qollanǵanda da gáptiń ulıwmalıq mazmúni ózgerip ketpeydi.
-day/-dey qosımtası barlıq stilge ortaq, qollanıw órisi birdey bolıp keldi, al, kibi tirkewishi bolsa, kóbinese jazba stilge tán.
Bul tirkewish ataw sepligindegi menshikli hám ǵalabalıq atlıqlardan yamasa atlıq mánisindegi sózler almasıqlardan keyin teńew obrazın dúziw ushın qollanıladı.
Jetpiste hám nama jazdıń kelinge,
Darya kibi aǵıp kelgen búlbúlim.
( “Tolqında” Búlbúlim. 99-bet)
Solay etip, kibi tirkewishi sintaksislik jol menen teńew qurılmasın dúziwde eń aktiv qollanılatúǵının joqarıdaǵı mısallar dálilledi.
kibi tirkewishi sóz benen dizbeklesip keliwi arqalı jasalǵan teńew obrazı teńew predmeti menen uqsastırıladı, yaǵnıy uqsatıw mánili teńew jasaladı.
2) yańlı tirkewishi ataw sepligindegi sózler menen dizbeklesip teńew obrazı sostavında teńew qurılmasın dúziwde qatnasadı. yańlı tirkewishi házirgi qaraqalpaq tilinde qollanılıwı boyınsha onsha aktivlikke iye emes bıraq poeziyalıq shıǵarmalarda geypara jaǵdaylarda prozalıq shıǵarmalarda stilistikalıq maqsette qollanıladı. Klassik ádebiyatta bul tirkewish keń qollanılǵan, sonnan kórinip turǵanday burın bul tirkewish órisi boyınsha keń qollanılǵan. Bul tirkewishtiń tiykarǵi xizmeti teńew, salıstırıw, uqsatıw mánilerin bildiriwden ibarat. Bul sóz barlıq waqıt teńewshı sózden soń jumsaladı.
Mısalı:
Shegirtke yańlı ǵawladı jawlar,
Qorshamaq bolıp jıljıp tum-tustan.
( “Tolqında” Ushırasıw. 91-bet)


Bul tirkewish ataw sepligindegi menshikli hám ǵalabalıq, abstrakt hám konkret atlıqlarǵa yamasa atlıq mánisindegi sózlerden keyin kelip, teńew obrazı menen teńew predmetin óz ara salıstıradı, uqsatadı.
' Jorǵa yańlı boyda óneri,
Ot janarıń kem-kem ásirdi.
(“Tolqında” Saadat Ayım. 108-bet)
Solay etip, T.Jumauratov shıǵarmalarında yańlı tirkewishi qollnıw órisi bıraz tarayǵan menen prozalıq, poeziyalıq shıǵarmalarda qollanılǵan.
3) shelli tirkewishi T.Jumamuratov shıǵarmalarında teńew jasawda qollanılǵan. shelli sózinen keyin kelgen sóz kóbinese bolımsız mánide qollanılıw arqalı teńew dúzilgen. Bunday jaǵdayda salıstırıw mánili teńew dúzilgen:
Basqalardı shıbın shelli kórmeydi,
Iyt tanımas iyesinen basqanı.
( “Awılǵa keldim oralıp” Ádebiyat sabaqların bayqaǵan. 12-bet)
Solay etip, T.Jumamuratov shıǵarmalarında teńew qurılmasın dúziwde shelli tirkewishi ónimli qollanılǵan. Ol birde teńew mánili salıstırıw mánili teńew dúzse, birde uqsatıw mánili teńew dúziwde qatnasadı.Bunday bolıwı shelli sózinen keyingi sózdiń bolımlı, bolımsız bolıwına baylanıslı.
4) misli tirkewishi házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde teńew jasawda eń aktiv qollanıladı. Onıń ózine uqsaǵan basqa tirkewishlerden parqı - ol barlıq waqıt teńew obrazı bolıp turǵan sózdiń aldında keledi. Sonlıqtan teńew obrazı menen teńew predmeti arasında jaqınlıq anıq seziledi.
“...misli sózi gápte anıqlawısh xizmetin atqaradı hám wazıypasına qaray day/-dey qosımtalarınıń wazıypasına jaqın keledi ” .
Bul sóz teńew kórsetkishi retinde klassik ádebiyatta da, házirgi ádebiyatımızda da aktiv qollanıladı. Mısalı:
Sóylegen sózi misli pal kibi,
Qayda bolsa tawıp alǵıń keledi.
( “Tolqında” Turǵıń keledi. 191-bet)
Bul mısalda misli, kibi tirkewisleri qatar qollanıp, obrazlılıqtı elede kúsheyttirip kelgen.
Misli tolqınday túrkmen ǵalı,
Men dastan órmegin órmege keldim.
( “Tolqında” Ashqabadta ushırasıw. 87-bet)
Bul tirkewish házirgi ádebiy tilde ónimli qollanılıp kelinbekte, bul tirkewish kóbinese jazba tilge tán bolıp esaplanadı.