Qaraqalpaq tilin oqitiw metodikasi

 
OQITIW PRĐNTSĐPLERĐ TU’RLERĐ HA’M WONIN’ MAZMUNI 
Woqi’ti’wdi’n’ ta’rbiyalawshi’li’q xarakteri bir neshe bag’darda ju’rgiziledi. 
Woqi’w materiali’ni’n’ mazmuni’ yeldin’ ja’miyetlik siyasiy turmi’si’ menen 
quri’li’s ha’zirgi zaman ilimi ha’m texnikasi’ndag’i’, ma’deniyati’ndag’i’ 
jetiskenliklerge tabi’slari’ menen baylani’sli’li’g’i’. 
Du’n’ya ha’m woni’n’ ni’zamlari’ haqqi’ndag’i’ ilimiy tu’sinikti, ko’z-qarasti’ 
qa’liplestiriw. 
Jeke adamni’n’ a’dep-ikramli’li’q, ta’rtiplilik, jigerlilik ha’m miynet 
su’yiwshilik qa’siyetlerin qa’liplestiriw, woqi’w materiali’ sovet adamlari’ni’n’ 
jeke moral’li’q qa’siyetlerdin’, tu’siniklerdin’, jetilisiwine, qa’liplesiwine ali’p 
keledi. 
Woqi’w protsessinde payda bolatug’i’n seziw, bastan keshiriw, yeske tu’siriw 
protsesslerin qa’liplestiriwdi basqari’w. 
Woylaw uqi’pli’li’g’i’n rawajlandi’ri’w ha’m qa’liplestiriw, qa’legen material 
belgili bir woylaw uqi’pli’li’g’i’ tiykari’nda wo’zlestiriledi ha’m u’yreniledi, 
woqi’w xi’zmetinde uqi’pli’li’q payda boladi’, rawajlanadi’ qa’liplesedi. Bul 
woqi’wshi’ni’n’ turmi’si’nda, uli’wma qa’liplesiw protsessinde ayri’qsha rol’ 
woynaydi’, woqi’ti’wdi’n’ ta’rbiyalawshi’ xarakterge iye printsiplerini (bunday 
qa’deleri) mug’allimnin’ jumi’si’na belgili bir talaplar qoyadi’. 
Woqi’wshi’ni’n’ du’n’yag’a ko’z-qarasi’ni’n’, iseniminin’, pikirinin’ qalay 
qa’liplesetug’i’ni’n biliw, ha’r bir sabaqta mug’allim woqi’wshi’ni’n’ klass 
ko’lemine yaki sabaqli’q do’gereginde qalmawi’ ushi’n u’lken yaki kishi 

---

ko’lemde du’n’yani’n’ uli’wma kartinasi’n wo’zlestiriwge, juwmaqlawg’a 
bag’dar beriw, woqi’ti’wdi’n’ mazmuni’n woqi’wshi’ni’n’ turmi’si’, minez-
qulqi’, qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’ uqi’pli’li’g’i’ (talabi’) menen baylani’sti’ri’ladi’. 
Jeke 
woqi’wshi’ni’n’ 
miynet, 
yestetikali’q, 
moral’li’q 
qa’siyetleri 
jetilistiriwdegi ha’r bir sabaqti’n’ a’hmiyetin tu’siniw. 
Woqi’ti’w protsessinde woqi’wshi’lardi’n’ ko’rsetiw bildiriw payda boli’w 
sezimlerin basqari’wdi’ u’yreniw. 
Woqi’wshi’lardag’i’ uqi’pli’li’qti’n’ payda boli’wi’na seziw ha’m woni’ 
jetilistiriwge jag’day tayarlaw. 
Yeger mug’allim usi’ talaplardi’ saqlap woqi’w protsessin duri’s 
sho’lkemlestirse, woqi’ti’wdi’n’ ta’rbiyalawshi’ xi’zmeti woqi’wshi’ni’n’ jeke 
wo’zgesheliklerin qa’liplestiretug’i’ni’ haqi’yqat faktorg’a aynaladi’. 
Woqi’ti’wdi’n’ ilimiylik printsipi, qorshag’an dn’yani’ biliw protsessii (ju’da’) 
quramali’, qarama-qarsi’li’qli’ boli’p, wol ha’rqi’yli’ yetaplardi’, formalardi’ 
wo’z ishine aladi’. Ilimiy boli’w quri’li’stan mazmung’a, zatti’ su’wretlewden 
ishki du’ziliske wo’tiwden ibarat. Mi’sali’: ag’ashti’n’ si’rtqi’ ko’rinisinen 
woni’n’ ishki quri’li’si’n, ko’beyiwin, zat almasi’wi’n tu’iniwge boladi’. 
Ilimiy bilim ni’zamli’li’g’a, teoriyag’a ali’p keledi, woqi’wshi’larg’a woqi’w 
materiallari’n jan’alawg’a mu’mkinshilik beretug’i’n belgili bir ilimler payda 
boladi’. 
Ilimiylik printsipi woqi’w xi’zmetindegi ilimiy bilimlerdin’ worni’n ko’rsetedi, 
qorshag’an wortali’qti’ biliw duri’s ha’m qa’te boli’wi’ 
mu’mkin. 
Haqi’yqatli’qti’ duri’s tu’siniw ha’r qi’yli’ formada iske asi’ri’ladi’. Yeger 
woqi’w materiali’ zatlardi’n’ baqlang’an qa’teleri arqali’ tek si’rttan ko’rinse, 
bul ilimge shekemgi bilim toli’q yesaplanadi’. Wolar woqi’ti’wda ilimiy bilimge 
tiykar bolsa ta’biyat ja’miyet, adam haqqi’ndag’i’ tu’iniklerdin’ ha’r tu’rli 
boli’wi’ ushi’n paydani’ladi’. Yeger woqi’w materiali’ balani’ du’n’ya 
ni’zamli’li’qlari’na, tu’sinikke formulag’a ha’m teoremag’a ali’p kelse, bunday 
bilim ilimiy dep atali’nadi’, wolar aqi’ldi’n’ rawajlani’wi’nda u’lken a’hmiyetke 
iye. 
Ilimiy 
bilimlerdin’ 
tariyxi’y 
rawajlani’wi’ 
qorshag’an 
du’n’yani’n’ 
ni’zamli’qlari’n a’piwayi’ biliwden tu’siniwge wo’tedi. Ilimiy bilim dn’yani’ 
ha’rqi’yli’ teren’likte, ilimiy belgilerin joyi’tpay tu’sindiriwi mu’mkin. 
Sonli’qtan woqi’w materiali’ u’yrenip ati’rg’an qubi’li’sti’ woqi’wshi’ni’n’ 
jasi’na, wolardi’n’ rawajlani’w da’rejesine qaray az yaki teren’ ma’nisinde 
xarakterlep beriwi mu’mkin. 
Ilimiy bilimdi sistemali’ wo’zlestiriw mektepten baslanadi’. Da’slepki ilimiy 
bilim balani’n’ wo’zin qorshag’an du’n’ya haqqi’ndag’i’ ha’r qi’yli’ wobrazli’ 
tu’sinikleri tiykari’nda payda boladi’. Woqi’ti’wdi’n’ tabi’sli’ boli’wi’ 
mug’allimnin’ da’slepki ilimiy bilimlerdi wo’zlestiriwdegi woqi’wshi’lardi’n’ 
woylaw xi’zmetin qalay sho’lkemlestiriwine baylani’sli’ boladi’. 

---

Woqi’ti’wdi’n’ ilimiylik printsipi mug’allimnin’ di’qqati’n ilimiy bilimlerdin’ 
pedagogikali’q jaqtan tiykarlang’an jollari’n islewge qarati’ldi’. Wol 
woqi’wshi’lardi’n’ biliw xi’zmetin sho’lkemlestiriwge talaplar qoyadi’. 
Ma’selen: Ilimiy bilim beriwge kirisiwde woqi’wshi’ adamdag’i’ ta’jiriybenin’ 
qaysi’ ta’repinen wo’zlestiretug’i’ni’n, aqi’ldi’n’ qubi’li’stan mazmung’a, 
si’rtqi’ saqlawdi’n’ ishki qa’siyetlerge qalay wo’tetug’i’nli’g’i’n jaqsi’ bilip 
ali’w kerek. 
Woqi’wshi’lardi’n’ rawajlani’wi’na ilimiy ha’m basqa tu’rdegi bilimlerdin’ 
ta’sir yetetug’i’nli’g’i’n tu’siniw. 
Programmali’q woqi’w materiali’nda haqi’yqatli’qti’ tu’sindiriwdin’ azli’-
ko’pli mu’mkinshiliklerin ko’riw ha’m woni’ seziw. Bul tvorchestvoli’q 
izleniwge jeke qatnas jasawg’a tiykar boladi’. 
Da’slepki ilimiy tu’siniklerdi qa’liplestiriw protsessinde balani’n’ bilimin 
sistemalasti’ri’w ha’m juwmaqlasti’ri’w jollari’n biliw. 
Woqi’ti’wdi’n’ sistemali’q printsipi. Bul printsip (tiykarg’i’) to’rt bo’limnen 
ibarat. 
1.Bilim bul adamlardi’n’ qorshag’an du’n’yadag’i’ barli’q na’rseler (bir-biri) 
wo’z-ara baylani’sli’ boli’p, wolar turaqli’ tu’rde ha’rekette, rawajlani’wda 
boladi’. 
Woqi’wshi’lardi’n’ alatug’i’n barli’q bilimleri u’zliksiz rawajlani’wda 
bolatug’i’n materiyani’n’ belgili bir ta’repi, bilimin qa’siyetin, awhali’n 
xarakterlep ko’rsetedi. 
Geyde woqi’wshi’g’a bilimler sistemasi’ni’n’ tiykari’nda payda bolatug’i’n 
du’n’yadag’i’ real’ qatnasi’qlardi’ biliw quramali’ boladi’. 
Woqi’ti’wdi’n’ sistemali’ printsipine birinshi talap woqi’w (biliminin’) 
(birinshi) a’debiyatlari’n ko’re biliw. Sebebi, woqi’wshi’ bir materiali’n 
sistemalasti’ri’w 
arqali’ 
zatlardi’n’, 
qubi’li’slardi’n’ 
baylani’si’n 
real’ 
qatnaslari’n biliwi kerek. 
2.Woqi’w materiali’ arnawli’ qayta islengen tiykarg’i’ bilimnen (bastan), 
qa’delerden, iliminin’ bo’limlerinen, turadi’. 
Woqi’ti’wdi’n’ bilimler sistemasi’ ilimdegi sistema menen sa’ykes kelmeydi, 
woqi’wshi’lar (ha’zirgi) bar na’rselerdi teren’irek u’yrenedi. Đlimnin’ tiykari’ 
wazi’ypasi’ woqi’wshi’lardi’n’ bilimdi wo’zlestiriwi. Sistemali’q printsipinin’
yekinshi talabi’ mekteptegi woqi’w materiali’ni’n’ tiykarg’i’ bolg’an ilimdegi 
bilimler sistemasi’n duri’s tu’siniw. 
3.Woqi’wshi’lardi’n’ woqi’w materiali’n sistemali’ wo’zlestiriw mug’allimnin’ 
teoriyali’q 
da’rejesin, 
woni’n’ 
tvorchestvoli’li’g’i’n 
ha’m 
sheberligin, 
woqi’wshi’ni’n’ bilimdi teren’ ha’m sistemali’ wo’zlestiriwin ta’miyin yetedi. 
Bir qi’yli’ mazmun ha’m ha’r qi’yli’ qurallar, metodlar, jollar menen u’yreniwi 
mu’mkin. 
Sistemali’q printsiplerinin’ u’shinshi talabi’ bilimdi wo’zlestiriwde jasi’na 
sa’ykes keletug’i’n programmali’q materialdi’ u’yreniwdin’ sistemasi’n 
tabi’wdan ibarat. 

---

4.Bilimdegi sistemani’ tu’siniw woqi’wshi’ni’n’ rawajlani’w funktsiyasi’n 
wo’z ishine qamti’ydi’, materialdi’ u’yreniw sistemasi’ woqi’wshi’ni’n’ 
rawajlani’wi’ni’n’ usi’ ta’repine ta’sir yetedi. Sistemali’q printsiptin’ to’rtinshi 
talabi’ woqi’w sistemasi’ ha’rbir sabaqta wo’nimli boli’wi’ kerek. Bull 
programmali’q materialdi’ teren’ tu’siniwge yerisedi.