Qaraqalpaq tilin oqitiw metodikasi

Grammatikani’ woqi’ti’w metodikasi’ 
Joba 
1.Grammatikani’ woqi’ti’w a’hmiyeti ha’m worni’. 
2.Grammatikani’ woqi’ti’w mazmuni’ ha’m printsipleri. 
3.Grammatikani’ u’yreniwde morfologiya menen sintaksistin’ baylani’si’. 
4.Grammatikali’q tu’sinikler haqqi’nda. 
A’debiyatlar 
1. Wzbek tilin wqitish metodikasi. Toshkent, 1975. 
2. Qazaq tilin woqi’ti’w metodikasi’ (Raxmatova S). Almati’, 1975. 
3. K.Arg’i’nov qazaq tilin woqi’ti’w metodikasi’, Almati’, 1974. 
4. E.Berdimuratov, K.Pirniyazov. Worta mekteplerde qaraqalpaq tilin 
woqi’ti’w metodikasi’. No’kis, 1988. 
5. B.Qutli’muratov. Qaraqalpaq tilin woqi’ti’wdi’n’ ayi’ri’m ma’seleleri. 
No’kis-1992. 
Grammatikali’q woqi’ti’wdag’i’ maqset woqi’wshi’larg’a ana tilinin’ 
ni’zamlari’n, grammatikali’q quri’li’si’ndag’i’ wo’zgesheligin u’yreniwdegi, 
so’zlerdin’ du’zilis imenen til quri’li’si’ haqqi’ndag’i’ qag’i’ydar menen 
ani’qlamalardi’ u’yretiwden ibarat. 
Woqi’wshi’lar grammatani’ u’yreniw na’tiyjesinde tildin’ a’hmiyeti, ana 
tildin’ tiykarg’i’ teoriyali’q ha’m a’meliy faktlerin bilip aladi’. Gramatika 
boyi’nsha 
beriletug’i’n 
teoriyali’q 
bilim 
ha’m 
a’meliy 
ko’nlikpe 
woqi’wshi’lardi’n’ tildin’ barli’q tarawlari’ boyi’nsha bilimin bekkemleydi. 
Grammatikani’ ha’r ta’repleme u’yreniwden woqi’wshi’lardi’n’ til kursi’ 
tarawlari’ boyi’nsha teren’ bilimge iye boli’wi’na ta’miyinlew menen birge 
wolardi’n’ woy-pikirlerin basqa birewlerge duri’s jetkeriwge imkaniyat beredi. 

---

Woqi’wshi’larg’a beriletug’i’n ha’rqanday grammatikali’q tu’sinikler mi’salar 
ja’rdeminde beriledi wol ha’rqi’yli’ shi’ni’g’i’wlardi’n’ ja’rdeminde jetkeriledi. 
Woqi’wshi’lar grammatikali’q bilimdi sanali’ wo’zlestiriw na’tiyjesinde 
wolardi’n’ til bayli’g’i’ rawajlanadi’. 
Mektep bag’darlamasi’nda grammatikani’ u’yreniwge arnalg’an bo’limlerge 
baylani’sli’ woqi’wshi’lardi’n’ til bayli’g’i’n wo’siriw boyi’nsha jumi’s 
tu’rlerin: bayan, shi’g’arma, jazdi’ri’w, is qag’azlardi’n’ tu’rlerin ju’rgiziw, tekst 
tallaw t.b. jumi’slardi’ isletiw belgilengen. 
Grammatika boyi’nsha teoriyali’q bilim beriw morfologiya ha’m sintaksiske 
baylani’sli’ ilim negizlerine tiykarlanadi’. Grammatikadan beriletug’i’n bilimdi 
woqi’wshi’lardi’n’ wo’zlestiriwi ushi’n wolardi’n’ so’z bayli’g’i’ rawajlang’an 
boli’w, so’zlerdin’ ma’nisin bilgen boli’wi’ kerek. 
Woqi’wshi’lar grammatika sabaqlari’nan so’zlerdi u’yrenip, usi’ so’zler 
tiykari’nda ga’p du’ziwdi u’yrenedi. Grammatikani’ woqi’ti’wda metodikag’a 
tiyimli printsipler basshi’li’qqa ali’nadi’. Onda mazmun menen formani’n’ 
birligi grammatikali’q tu’siniklerdin’ qa’liplesiwi, grammatikali’q quri’li’s 
negizinde morfologiya menen sintaksistin’ birligi a’melge asi’ri’ladi’. 
Demek, grammatika boyi’nsha sabaq wo’tkeriwde til bo’limeri arasi’ndag’i’
printsip saqlanadi’. 
Grammatika negizinen yeki bo’limnen: morfologiya ha’m sintaksisten turadi’ 
bular wo’z-ara bir-biri menen baylani’sli’. 
Morfologiya so’z ha’m so’zdin’ quri’li’si’n izertlegende so’zlerdi leksika-
grammatikali’q belgilerine qaray toparlarg’a bo’ledi. 
Grammatikani’ u’yreniwdegi maqset morfologiya ha’m sintaksis boyi’nsha 
woqi’wshi’g’a jeterli teoriyali’q bilim beriw a’meliy ko’nlikpe beriwde ibarat. 
Grammatikani’n’ sintaksislik bo’limnin’ morfologiyadan keyin u’yreniliwi 
ta’biyiy qubi’li’s. 
Grammatikani’ u’yreniw bari’si’nda ayi’ri’m so’zler berilip, sol arqali’ 
woqi’wshi’larg’a birneshe ga’pler du’zdiriw tapsi’ri’ladi’. Grammatikani’ 
woqi’ti’wda shi’ni’g’i’w jumi’si’n isletiw a’hmiyetli. Bul jumi’s arqali’ 
woqi’wshi’lar so’zlerdi morfologiyalarg’a bo’ledi, wol so’zlerdin’ leksika-
grammatikali’q ma’nilerin ani’qlaydi’. 
Sintaksis boyi’nsha a’meliy shi’ni’g’i’w jumi’slari’nda so’z dizbekleri 
wolardi’n’ tu’rleri ga’p, woni’n’ tu’rlerin, ga’p ag’zalari’n, wolardi’n’ 
wo’zgesheligin biledi. Ha’rqanday grammatikali’q mag’li’wmat beriwge 
arnalg’an a’meliy shi’ni’g’i’wlar u’yrenilip ati’rg’an materialdi’n’ mazmuni’na 
juwap beriwi tiyis. 
Grammatika boyi’nsha bilim beriwde grammatikali’q tu’sinikler menen 
grammatikali’q qubi’li’slardi’ u’yretiw belgili bir grammatikali’q ani’qlamalar 
menen qag’i’ydalar tiykari’nda tu’sindiriledi. Grammatikali’q tu’sinikler 
bayanlang’anda yen’ a’hmiyetli ha’m qi’yi’n wori’nlarda bo’lip ali’p woni’ 
woqi’wshi’g’a ha’r jaqlama tu’sindiriw paydali’. 

---

Grammatikali’q ani’qlama ha’m qag’i’ydalar ana tilin sapali’ tu’sindiriwdin’ 
tiykari’ woqi’wshi’lar grammatikali’q ani’qlamalar menen qag’i’ydalar yadlap 
aytqan menen wolardi’ mi’sallar menen tu’sindire almaydi’. 
Grammatikali’q qag’i’ydalar menen ani’qlamalar til faktleri menen 
qubi’li’slari’na berilgen ilimiy da’liyllewler tiykari’nda boladi’. Ha’rqanday 
ani’qlamalar menen qag’i’ydalar ha’m woni’n’ ji’yi’ndi’si’ grammatikali’q 
tu’sinikler menen birge grammatika kuri’si’ni’n’ tiykari’n quraydi’. 
Ani’qlamalar menen qag’i’ydalardi’ teren’ ha’m ha’r ta’repleme bilmeytug’i’n, 
woqi’wshi’lardi’n’ grammatika boyi’nsha bekkem bilim ali’wi’ mu’mkin
yemes. Til qubi’li’slari’n tu’sindiriwi qag’i’ydalar arqali’ beriledi. A’sirese, 
ma’nileri ha’rqi’yli’, ken’ tu’rdegi kategoryailar menen til faktleri, worfografiya 
ha’m punktuatsiya qag’i’ydalari’ ja’rdeminde u’yreniledi. 
Ha’rqanday ilimiy terminler a’sirese grammatikali’q terminler belgili bir 
tu’siniklerdi ko’rsetiwshi, so’z boli’p tabi’ladi’. Al morfologiyali’q sostavi’, 
leksikali’q ma’nisi boyi’nsha wo’z aldi’na so’z boli’p yesaplanadi’. Ha’rbir 
grammatikali’q termin grammatikali’q tu’si niktin’ tiykarg’i’ belgisin quraydi’. 
Grammatikali’q ta’repler duri’s bolsa ha’mmege tu’sinikli boladi’ ha’m wol 
barli’q klasslarda bir tu’rde ayti’li’wi’ kerek. Oni’ ha’r tu’rli yetip atawg’a 
qollani’wg’a bolmaydi’. Ha’rqanday grammatikali’q tu’sinik belgili termin 
menen ataladi’ wol ilimiy ha’m a’meliy jaqtan da’liylenip tilde qa’liplesedi. 
Grammatikali’q terminlerdi woqi’wshi’larg’a tu’sindiriw ushi’n mug’allim 
termin so’zdi taxtag’a jazi’p u’yreniwi kerek. 
Grammatikali’q 
tu’sinikler 
menen 
ani’qlamalardi’ 
qag’i’ydalardi’ 
woqi’wshi’lardi’n’ sanali’ tu’sinip ali’wi’nda woni’ woqi’wshi’lardi’n’ a’meliy 
jumi’slarda wori’nli’ qollani’wi’na kewil bo’linedi. 
Tildegi terminler tuwrali’ woqi’wshi’larg’a grammatikali’q tu’sinikler 
beriwde, birin yekinshisine shatasti’ri’w ushi’n wol kerek bolg’an wori’nlarda 
mi’salar ja’rdeminde sali’sti’ri’w arqali’ tu’sindiriledi. 
Qag’i’ydalar menen ani’qlamalardi’ wo’zlestiriw, grammatikali’q tu’siniklerdi 
qa’liplestiriw bul til qubi’li’slari’ndag’i’ tu’siniliwge tiyis. Materialdi’n’ negizgi 
belgilerin, woni’n’ ji’yi’ndi’si’n ani’qlawg’a tikkeley baylani’sli’. 
Grammatikali’q 
qubi’li’slardi’n’ 
belgili 
ta’repin 
ayi’ri’w 
arqali’ 
woqi’wshi’larda grammatikali’q tu’sinikler qa’liplese baslaydi’. Woqi’wshi’lar 
grammatikali’q ani’qlama menen qag’i’ydalar arqali’ tu’sindiriliwge tiyisli 
temani’n’ mazmuni’ sanali’ tu’rde an’sat wo’zlestiriwge yerisedi wo’z 
pikirlerin jeterli ha’m toli’q tu’rde bayanlaw usi’llari’n u’yrenedi.