Qaraqalpaq tilin oqitiw metodikasi

 

---

 
Sintaksisti woqi’ti’w metodikasi’ 
Jobasi’: 
1.Sintaksisti woqi’ti’wdi’n’ a’hmiyeti ha’m wazi’ypalari’. 
2.So’z dizbegin woqi’ti’w. 
3.Ga’p ag’zalari’n woqi’ti’w. 
a) Bayalawi’shti’ woqi’ti’w. 
b) Bayanlawi’shti’ woqi’ti’w. 
v) Toli’qlawi’shti’ woqi’ti’w. 
g) Ani’qlawi’shti’ woqi’ti’w. 
d) Pi’si’qlawi’shti’ woqi’ti’w. 
Sintaksislik material tikkeley woqi’wshi’lardi’n’ so’ylewine baylani’sli’. 
Sintaksisti u’yreniw a’dette tildin’ basqa tarawlari’, aytayi’q, leksika, 
morfologiya menen bekkem baylani’sta ali’p bari’li’wi’ sha’rt. Wo’ytkeni, ga’p 
so’z dizbeginen quraladi’, so’z wo’z gezeginde so’z dizbeklerin payda yetedi, 
bul ushi’n so’zler so’z dizbeklerinde, ga’p ishinde semantikali’q ha’m 
grammatikali’q baylani’sqa tu’sedi, so’zler formali’q jaqtan wo’zgeredi t.b. 
Sintaksisti woqi’ti’wda tiykarg’i’ ma’selelerdin’ biri woqi’wshi’larg’a sn’z 
dizbegi ha’m ga’pti, wolardi’n’ wo’zgesheligin toli’q tani’ti’w boli’p tabi’ladi’. 
Bul ushi’n mug’allim wolardi’n’ xarakterli belgilerin tani’ti’w kerek. 
Demek, sintaksisti woqi’ti’wda usi’nday basli’ ma’seleler boyi’nsha bilim 
ha’m ko’nlikpeler beriledi. Basli’ wazi’ypa sintaksiske baylani’sli’ woqi’w 
programmasi’ belgilengen da’rejede woqi’wshi’lardi’ teoriyali’q ti’yanaqli’ 
bilim menen tvorchestvoli’q jaqtan qurallandi’ri’wdan ibarat. 
Al so’zlerdin’ dizbeklesiwin tu’sindiriw, woni’ woqi’wshi’larg’a u’yretiw 
an’sat jumi’s yemes. Buni’ tu’siniw ushi’n woqi’wshi’lar leksika menen 
morfologiyani’ jaqsi’ men’gergen boli’wi’ sha’rt. Mug’allim woqi’wshi’lar 
aldi’na tiykarg’i’ maqset yetip to’mendegiler qoyi’ladi’: 
-so’z dizbekleri menen qospa so’zler arasi’ndag’i’ pari’qti’ ayi’ra biliw: 
-so’z dizbekleri menen ga’pti bir-birinen pari’qlay biliw: 
-so’zlerdi sintaksislik baylani’sqa tu’siriwshi qurallardi’ bir-birinen ayi’ra 
biliw: 
-sintaksislik baylani’sti’n’ tu’rlerin ayi’ra biliw: 
-ga’ptegi so’zlerge duri’s soraw qoyi’p, wolardi’n’ qanday ag’za yekenligin, 
qanday so’z shaqabi’nan, qalay jasali’p turg’ani’n ayi’ra biliw: 
-so’zler arasi’ndag’i’ sintaksislik dizbeklesiw menen morfologiyali’q, 
leksikali’q dizbeklerdin’ ayi’rmashi’li’g’i’n biliw. 
Woqi’wshi’lar so’zlerdin’ dizbeklesiwi tuwrali’ ti’yanaqli’ bilim ha’m 
ko’nlikpe alg’annan keyin so’zlerdin’ baylani’si’w ni’zamli’qlari’ tuwrali’ 
tu’sinik beriw wonsha qi’yi’n bolmaydi’. 
Woqi’wshi’larg’a leksikali’q, morfologiyali’q so’z dizbekleri ha’m sintaksislik 
so’z dizbenklerinin’ usi’nday wo’zgesheligin mi’sallar arqali’ da’lillep, 
woqi’wshi’lardi’n’ wo’zlerine de mi’sallar tapti’ri’p, gu’rrin’lesiw arqali’ 

---

tu’sindirgende wolarg’a tu’sinikli boladi’. Woqi’wshi’lardi’n’ bul boyi’nsha 
bilimin bekkemlew ushi’n sorawlar taslap, ha’r tu’ri boyi’nsha wo’zlerine 
mi’salar du’zdirip, awi’zsha shi’ni’g’i’wlar isletiledi de, keyin bular boyi’nsha 
jazba jumi’slar ali’p bari’ladi’. 
Baylani’sti’n’ 
tu’rlerin 
bir-biri 
menen 
sali’sti’ri’p, 
wolardi’n’ 
ayi’rmashi’li’g’i’n ko’rsetiw arqali’ g’ana biz woqi’wshi’lardi’n’ so’z 
dizbeklerin sanali’ men’geriwine yerisemiz. Bular boyi’nsha tekstler u’stinde 
sintaksislik ha’r qi’yli’ tallaw, ga’pler du’ziw, tekstten so’z dizbeklerin taba 
biliw, wolardi’n’ tu’rlerin ayi’ra biliw arqali’ alg’an bilimin bekkemley aladi’. 
Bunda tiykarg’i’ wazi’ypa ga’ptin’ ag’zasi’, xi’zmeti, wolardi’n’ wo’zine ta’n 
grammatikali’q belgileri haqqi’nda teoriyali’q bilim beriw na’zerde tuti’ladi’. 
Ga’p ag’zalari’n u’yretiwde qag’i’yda menen sheklenbey, ga’p ishindegi 
so’zlerdin’ ga’ptin’ sostavi’na kiriwi, ayi’ri’m sorawg’a juwap beriwi, basqa 
so’zler menen baylani’sta boli’wi’ yesapqa ali’nadi’. «Ga’p ag’zalari’g’ 
temasi’n woqi’wshi’lar qanshama jaqsi’ tu’sinip, woni’ bekkemley alsa, 
grammatika boyi’nsha keleshekte iyeleytug’i’n jumi’slari’ni’n’ na’tiyjeli boli’p 
bari’wi’na gu’man joq. Bas ag’zalar menen yekinshi da’rejeli ag’zalardi’n’ 
qag’i’ydalari’ berilip, wolardi’n’ tiykarg’i’ belgileri tu’sindiriledi: 
1)bas ag’zalar ga’p ishinde woyi’mi’zdi’n’ tiykari’ boli’p, wo’zliginen ga’p 
jasay ali’w mu’mkinshiligine iye: 
2)al 
yekinshi 
da’rejeli 
ag’zalar 
bolsa 
wo’zliginen 
ga’p 
jasaw 
mu’mkinshiligine iye yemes, ga’p du’ziwde qosi’msha xi’zmet atqaradi’: 
3)ga’ptin’ bas ag’zalari’-baslawi’sh penen bayanlawi’sh: 
4)al ga’ptin’ yekinshi da’rejeli ag’zalari’ bolsa-toli’qlawi’sh, ani’qlawi’sh 
ha’m pi’si’qlawi’sh.