Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi


Download 1.91 Mb.
Pdf ko'rish
bet12/94
Sana02.01.2022
Hajmi1.91 Mb.
#185074
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   94
Bog'liq
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas

balıqshı  sózi,  al  balıqshı  sóziniń  jasalıwı  ushın  tiykar    balıq.  Demek  bunnan 
kórinedi, tiykar  xızmetinde dórendi sóz de, túbir sóz de  kele aladı. Eger tiykarlar 
jańa  leksikalıq mánige iye  sózlerdiń  jasalıwına tiykar bolsa, ol sóz jasaw tiykarı 
dep ataladı. Al tiykarlar jańa forma jasaw tiykarı  xızmetin atqarsa, ol forma jasaw 
tiykarı  bolıp    esaplanadı.  Máselen,  balıqshı  hám  balıqlar  sózlerin  alıp  
qara
ǵanımızda,  dáslepki  sózde  balıq  sózi  jańa  sóz  jasaw  tiykarı  xızmetin  atqarıp 
tur, al balıqlar sózinde balıq sózi forma jasaw tiykarı xızmetin atqarıp tur.    
Tiykar  túsinigi  túbir  túsiniginen  óziniń  dórendi  halda  bolıwı  menen  de 
ajıraladı.  Al    túbirlerdi  dórendi    yamasa    dórendi  emes  dep  qarawǵa  bolmaydı. 
Qospa  sózler  bunıń  ayqın  mısalı  bola  aladı.  Taxtakópirde  salı  mol  boldı,  degen 
gápte Taxtakópir bir tiykar xızmetin atqarıp tur. Biraq onıń eki túbirden jasal
ǵanı  
anıq. Birikken qospa sóz  sıpatında ol bir dórendi tiykar xızmetin  atqarıp tur. 
Ulıwma  aytǵanda,  sóz  tiykarı  sózdiń  qurılısında  ayrıqsha  bólek  bolıp 
leksikalıq  mánige  iye  boladı.  Qaraqalpaq  tilinde  tiykar  xızmetin    túbir  sózler,  


 
25 
dórendi sózler, qospa sózler atqaradı.  
Qaraqalpaq tilindegi túbir morfemalar  affiks morfemalardan tek mánisi hám 
qollanılıwı  boyınsha  emes,  al  seslik  dúzilisi  boyınsha  da  ajıraladı.  Prof. 
N.A.Baskakov  túrkiy  tillerdegi,  sonıń  ishinde  qaraqalpaq  tilindegi  túbir 
morfemalar  seslik  dúzilisi  hám    buwın  qurılısı  boyınsha    «dawıssızdan  dawıslı  + 
dawıssız» qurılısına iye bolǵanın, soń onıń ózgeriwi hám rawajlanıwı arqalı túbir  
morfemalardıń tómendegidey túrleri qálipleskenin kórsetedi. 
Ilimpaz morfemalardıń jetinshi  hám segizinshi túrleriniń az ushırasatu
ǵının, 
olardıń  ózlestirilgen  túbir  morfemalar  ekenin  atap  kórsetedi.  Al  ekinshi  túbir  
morfemalardıń birinshi túbir  morfemalardıń birigiwinen payda bolǵan, deydi.  
Túrkiy tillerde túbir morfemalardıń qurılısı dáslep dawıslı, dawıssız + dawıslı
dawıslı+dawıssız  bolǵan  dep  esaplaytuǵın  ilimpazlar  da  bar.  Biraq    kópshilik  
izertlewshiler óz miynetlerinde N.A.Baskakovtıń pikirin maqullaydı. 
Qaraqalpaq tili ushın  túbir morfemalardıń bir buwınlı bolıp keliwi erteden tán 
bol
ǵan qubılıs. Lekin tildiń tariyxıy rawajlanıwı barısında tillerdiń óz ara tásiri, bir 
tilden  ekinshi  tilge    sózlerdiń  ózlestiriliwi  ulıwmalıq  tillik  nızam.  Qaraqalpaq 
tiliniń de ásirler dawamında rawajlanıwı, basqa tillerdiń tásiri nátiyjesinde eki hám 
onnan  da  kóp  buwınlı  túbir  morfemalar  eki  túrli  jol  menen  payda  boladı: 
birinshiden,  tildiń  tariyxiy    rawajlanıwı  dawamında  túbir  morfema  menen  affiks 
morfemalardıń  shegarasınıń  ózgeriwi,  olardıń  bir-birine  sińisip  ketiwi, 
morfemalardıń jılısıwı arqalı. Buǵan morfemalar qurılısında  ushırasatuǵın sińisiw 
hám  jılısıw  qubılısları  mısal  bola  aladı.  Máselen,  házirgi  qaraqalpaq  tilindegi 
semir,  semiz,  jaq,  jan,    qızıl,  jasıl,  bilezik,  toqsan  hám  taǵı  basqa  sózler  sińisiw 
qubılısına ushırap, kóp buwınlı túbir  morfemalardıń payda bolıwına alıp kelgen. 
Al ol, bul, dos, qas sózleri jılısıw qubılısına ushıra
ǵan. Ekinshiden, basqa tillerden 
túbir  halında
ǵı kóp buwınlı túbir morfemalar  ózlestiriw arqalı: muǵallim, qálem, 
kitap, báhár, dárwaza, traktor, taburetka, romantizm  
Házirgi  qaraqalpaq  tilinde  bir  buwınlı  túbir  morfemalardıń  seslik  dúzilisleri 
tómendegishe:  1.  Bir  dawıslıdan  ibarat  túbir  morfemalar.  Bunday  morfemalardıń 
sanı az. Tek ayırım dawıslılar  tańlaq mánisinde túbir morfema  xızmetin atqarıwı 
mumkin. Qaraqalpaq tilinde a, o, á   sesleri tańlaq  mánisinde kele aladı. A,-dedi ol  
awırǵanına shıday almay (Sh.Seytov). O, mańlayımda parlap janǵan shoq juldızım 
(Ó.Xojaniyazov). 2. Dawıslı + dawıssızdan  ibarat bir buwınlı túbir morfemalar: ol, 
al, aq, ur, er, ósh  Bunday seslik dúziliske iye  túbir morfemalar házirgi qaraqalpaq 
tilinde  kóp.  3.  Dawıssız+dawıslıdan  ibarat  bir  buwınlı      túbir  morfemalar  sanı 
boyınsha  az:  má,  je,  de.  4.  Dawıssız  +  dawıslı  +  dawıssız  túrindegi  bir  buwınlı 
túbir  morfemalar:  taw,  nan,  qan,  may,  bur,  tur,  júr.  5.  Dawıslı  +  dawıssız  + 
dawıssız túrindegi bir buwınlı túbir morfemalar: órt, erk, ant , ayt. Ayırım dawıslı 
+  dawıssız  +  dawıssız  túrindegi  buwınlardıń  eki  buwınlı    morfemalarǵa  aylanıp 
ketiwi  ushırasadı.  Mısalı:  ald-ı,  art-ı,  ust-i.  6.  Dawıssız  +  dawıslı,  dawıssız  + 
dawıssız túrindegi bir buwınlı túbir morfemalar: tórt, qant, túrt, murt  7. Dawıssız 
+ dawıssız + dawıslı + dawıssız túrindegi bir buwınlı  túbir morfemalar: stol, shkaf, 
xlor, krem    Demek,  bul    túrdegi  bir  buwınlı  túbir  morfemalar  rus tili hám  rus  tili 
arqalı  basqa    tillerden    ózlestirilgen  morfemalar  bolıp  esaplanadı.  8.  Dawıssız  + 


 
26 
dawıslı  +  dawıssız  +  dawıssız  +  dawıssız  túrindegi  buwınlı  túbir  morfemalar: 
punkt, tekst, tembr  Bul túrdegi bir buwınlı túbir morfemalar da  qaraqalpaq tiline 
basqa tilerden ózlestirilgen. 
Qaraqalpaq  tilindegi  bir  buwınlı  túbir    morfemalardıń    mánilerin  úyrenip 
qara
ǵanımızda,  olardıń  kópshiligi  ushın  polisemiya,  omonimiya  qubılısları  tán. 
Ásirese, dawıssız + dawıslı + dawıssız túrindegi bir buwınlı túbir morfemalardıń 
ishinde bas, kóz, ayaq, qulaq, bel, bet, júz  sózler  bu
ǵan mısal boladı. 
Ayırım  túbir  morfemalarǵa  affiks  morfemalar  jalǵanǵanda  keyingi    tásirge 
ushırap, túbirde seslik ózgerisler boladı. Mısalı: taraq-taraǵıgúrek-gúregi, júrek-
júregi    Ayırım  túbir  morfemalarda
ǵı  seslik  ózgerisler  tildiń    tariyxıy  rawajlanıw 
barısında  qáliplesken.  Mısalı:  kewil-kóńil,  samal-shamal    Tariyxıy  rawajlanıwlar 
barısında  morfemalar  qurılısında  túrli  ózgerisler  júzege  keliwi  múmkin.  Bunda 
túbir  morfemalar  menen  kómekshi  morfemalar  bir-birine  sińisip    morfemalar 
shegarası  ózgeriwi  yamasa    morfemalar  quramındaǵı  ayırım  sesler  túsip  qalıwı, 
bolmasa olardıń quramında jańa seslerdiń payda bolıwı  nátiyjesinde olardıń buwın 
qurılısında  ózgerisler  bolıwı  múmkin.  Bular  házirgi  túbir  hám  tariyxıy  túbir 
túsiniklerin  keltirip  shı
ǵaradı. Máselen, házirgi  qaraqalpaq tilindegi  júrek, pıshqı, 
jam
ǵır,  kómpek,  ótmish,  shómish    Kóp  buwınlı  túbir  morfemalardı  tallap 
qara
ǵanımızda,  olardıń  dáwirler  dawamında  ózgerislerge  ushıraǵanın  kóriwge 
boladı. Bul morfemalar házirgi túbir sıpatında bahalanadı. Olardıń tariyxıy túbirleri 
etimologiyalıq sózliklerde kórsetiliwinshe, júr, ja(eǵ), kóm, ot, shóm bolǵan.  
Ayırım morfemalardıń tariyxıy yamasa házirgi túbir ekenligin etimologiyalıq 
tallaw  arqalı  anıqlaw  qıyın.  Bunday  jaǵdayda  olardı  salıstırıw  arqalı  anıqlaw 
mumkin.  Máselen,  kóz-kór,  ajrat-ayır,  balta-bal
ǵa,  qızıl-qızar    Bul    sózlerdegi 
ayırım bóleklerdiń bir-birine usaslıǵı, mánilik jaqtan baylanısı olardıń bir túbirden 
ekenin,  dórendi  sóz  ekenin  tastıyıqlaydı.  Máselen,  qarın  sózin  alıp  qarayıq.  Onıń 
qurılısındaǵı  ın  bólegi  ayırıqsha  morfema  sıpatında  da  qollanıladı:  egin,  tógin,  
jawın    Al  ayırım  sózlerde  olar  túbir  morfema  qurılısına  sińip  ketken  jaǵdayda  
ushırasadı:  jelin, kelin
Usılardı  salıstıra  otırıp  qarın  sózindegi  ın  bólegi  tiykarında  affiks  morfema 
ekenin  bilemiz.  Bunday  sózlerdi  qaraqalpaq  tilinen  kóplep  keltiriwge  boladı. 
Máselen,  terek,  sır
ǵa,  qabırǵa,  eshki,  kópir    Bular  kóp    morfemalı  sózler  bolıp  
tariyxıy rawajlanıw barısında bir morfemalı sózlerge aylanǵan. 
Qaraqalpaq  tilinde  basqa  tillerden,  atap  aytqanda,  arab-parsı    tillerinen,  rus 
tilinen  hám  rus  tili  arqalı  basqa  tillerden  ózlestirilgen  sózler  kóp.  Máselen,  
televidenie,  miyman,  oramal,    respublika,  nákás      Olarda  qaraqalpaq  tilinde 
morfemalar
ǵa bóliwge bolmaydı, biraq óz tillerinde olar morfemalarǵa  ajıratıladı. 
Ayırım ádebiyatlarda qaraqalpaq tilinde biy, na, ná prefiksleri bar dep kórsetiledi. 
Biraq  ol  qaraqalpaq  tiliniń  túpkilikli  sózlerine  jal
ǵana  almaydı.  Sonlıqtan  olardı 
qaraqalpaq  tiliniń  prefiksleri  sıpatında  qaray  almaymız.  Olar  tek  bir  topar  sózler 
menen kirgen: biyaqıl, namaqul, biyádep, námárt hám t.b. 
Házirgi  qaraqalpaq  tilinde    ja
ǵımlı,  barǵısı,  aldın,  jıldam,  ılǵar    túbirler  de 


 
27 
bar.  Olardıń  eki  morfemadan  dúzilgeni  anıq  sezilip  turadı.  Biraq  olardı  házirgi 
qaraqalpaq  tilinde    morfemalar
ǵa  bóliwge    bolmaydı.  Bunday    túbirlerdegi 
morfemalar bir-birine  sińisip ketken. 
   

Download 1.91 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   94




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling