Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

Morfemika 
Morfemika-morfema haqqında
ǵı ilim 
 
Til  tábiyatı,  xızmeti  hám  qurılısı  boyınsha  quramalı  jámiyetlik-tariyxıy, 
jámiyetlik-psixikalıq  qubılıs  bolıp,  jámiyette  teńi  joq  qatnas  quralı  xızmetin 
atqaradı.  Ol  jámiyettiń  rawajlanıwınıń  kórsetkishi,  aynası  bolıp  ta  esaplanadı. 
Jámiyetlik  turmısta
ǵı  siyasiy,  mádeniy,  ekonomikalıq  ózgerisler  tilde  óz 
kórinislerin  tabadı.  Sonlıqtan  til  jámiyetlik-tariyxıy  qubılıs  sıpatında  bahalanadı. 
Til  sóylew  arqalı  kóriniske  iye  boladı.  Al  sóylew  –  psixikalıq  qubılıs.  Tildiń 
tábiyiy  tárepleri  de  bar.  Óytkeni  ol  adamnıń  sóylew  a
ǵzasınıń  (tildiń)  xızmeti 
nátiyjesinde iske asadı. Til jámiyette teńi joq qatnas quralı degen táripte bolsa onıń 
tiykar
ǵı qural ekeni, basqa qatnas qurallarınıń  (máselen, svetafor, qońıraw, jaqtılıq 
signalları ) til arqalı jasalǵanı esapǵa alınadı. 
Tildiń  tábiyatı  boyınsha  qospalı,  quramalı  bolıwına  baylanıslı  ol  tariyxıy 
rawajlanıwlar barısında túrli kóz-qaraslardan úyrenildi, tildi izertlew boyınsha túrli 
mektepler  payda  boldı.  Olarda  til  hár  qıylı  qubılıs  sıpatında  bahalandı.  Bul 
haqqında  til  biliminiń  tariyxına  baylanıslı  ádebiyatlarda  jeterli  maǵlıwmatlar 
berilgen. 
Hár  qanday  ilim  óziniń  rawajlanıwınıń  túrli  basqıshlarında  úyreniliwi  dáwir 
talabınan  zárúr  bolǵan  mashqalalarǵa  iye  bolıwı  tábiyiy  jaǵday.  S.E.Malov, 
E.D.Polivanov, N.A.Baskakovlar tiykar sal
ǵan qaraqalpaq til bilimi tez pát penen 
rawajlanıp, XXI ásirdi úlken tabıslar menen kútip alǵanın qaraqalpaq tili boyınsha 

---

 
19 
jazılǵan  kóp  sanlı  sabaqlıqlar,  monografiyalar,  oqıw  qollanbalar,  ilimiy 
grammatikalar,  jetilisip  shıqqan  ilimiy  dárejeli  qánigeler,  sonıń  ishinde  eki 
akademiktiń  (H.Hamidov,  A.Dáwletov)  jetilisiwi  tolıq  tastıyıqlay  aladı. 
Qaraqalpaq til biliminiń fonetika, leksikologiya, morfologiya, sintaksis, til tariyxı, 
dialektologiya  sıyaqlı  tarawları  ilim  sıpatında  qáliplesti.  Bul  tarawlardıń  izertlew 
ob`ektlerine  kiretu
ǵın  kóplegen  máseleler  monografiyalıq  planda  izertlenip, 
ózleriniń ilimiy bahasın aldı. Sońǵı dáwirlerde qaraqalpaq til biliminiń morfemika 
hám  sóz  jasalıw  qáliplespekte.  Biraq  olardıń  izertlew  aspektlerine  kiretu
ǵın 
máseleler  ele  tolıq  izertlenbey  atır.  Qaraqalpaq  tili  hám  ádebiyatı  boyınsha 
bakalavrlar bul taraw máselelerin «Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili» páninde ulıwma 
kólemde  úyrenedi.  Al  «Lingvistika»  (qaraqalpaq  tili)  boyınsha  magistrantlar 
«Morfemika  hám  sóz  jasalıw»  pánin  óz  aldına  ayırıqsha  pán  sıpatında  úyrenedi. 
Biraq  bul  boyınsha  qaraqalpaq  til  biliminde  ele  arnawlı  miynetler  joq.  Tek 
A.Bekbergenovtıń  1979-jılı  jazǵan  «Qaraqalpaq  tilinde  sózlerdiń  jasalıwı», 
M.Qudaybergenovtıń  2001-jılı  «Qaraqalpaq  tiliniń  morfemikası»  miynetleri  bar. 
A.Bekbergenovtıń  miynetinde  tiykarınan  qospa  sózler  qarastırılǵan,  al 
M.Qudaybergenovtıń miynetinde morfemika máseleleri qısqa qarastırılǵan.  
Morfemika  -  bul  sózlerdiń  eń  kishi  mánili  bólekleri  bol
ǵan  morfemalardı, 
olardıń  túrlerin,  xızmetlerin,  mánilerin  izertleytuǵın  til  biliminiń  ayrıqsha  bir 
tarawı.  Biraq  qaraqalpaq  til  biliminde  morfemika  máseleleri  ele  sóz  jasalıw  hám 
morfologiya tarawlarınıń ishinde úyrenilip kiyatır. Basqa túrkiy tillerge qaraǵanda, 
olarda  bul  ba
ǵdardaǵı  izertlew  jumısları  álle  qashan  baslanıp,  morfemikanıń 
mektep, orta hám joqarı oqıw orınlarınıń oqıw ba
ǵdarlamalarınan, sabaqlıqlarınan 
orın alǵanın kóremiz. 
Morfemika  tarawın  til  biliminiń  ayrıqsha  bir  tarawı  sıpatında  úyreniw 
teoriyalıq  jaqtan  da,  ámeliy  jaqtan  da  úlken  áhmiyetke  iye.  Sonda  biz  tildiń 
grammatikalıq qurılısı boyınsha hár tárepleme hám tereń túsiniklerge iye bolamız. 
Til birlikleriniń xızmetin, sózlerdiń qurılısın mánili bóleklerdi durıs ajıratıw
ǵa, til 
biliminiń tarawlarınıń izertlew obektilerin durıs anıqlaw
ǵa múmkinshilik alamız. 
Qaraqalpaq  til  biliminiń  sóz  jasalıw  tarawı  belgili  dárejede  qáliplesti  degen 
juwmaq  shıǵarıw  múmkin.  Degen  menen  ayırım  miynetlerde  ele  sóz  jasalıw 
máselelerin  morfologiya  tarawında  qarastırıw  ja
ǵdayları  ushırasıp  turadı.  Sóz 
jasalıw – til biliminiń óz aldına ayırıqsha bir tarawı. Túrkiy tiller boyınsha sońǵı 
dáwirlerde jazılıp atır
ǵan sabaqlıqlar menen grammatikalardı oqıǵanımızda dáslep 
morfemika,  soń  sóz  jasalıw,  onnan  keyin  morfologiya  hám  sońında  sintaksis 
tarawları máseleleri berilgenin kóremiz. 
Morfemika-sózleriniń eń kishi mánili bólekleri bol
ǵan morfema, onıń túrleri, 
mánileri, xızmetleri, óz-ara baylanısı haqqında
ǵı ilim bolıp esaplanadı. Morfemika 
tarawınıń  payda  bolıwı  morfema  túsinigi  menen  baylanıslı.  Morfema  túsinigi 
menen  atamasın  ilimge  kirgizgen  ilimpaz  Boduen  de  Kurtene  bolıp  esaplanadı. 
Onıń  pikirinshe,  bul  atamanı  artıqsha  dep  esaplaw  ulıwmalastırıwshı  «daraq» 
atamasın artıqsha dep esaplawdıń dál ózi bolıp, «emen», «qayıń» , «arsha» sıyaqlı 

---

 
20 
jeke atamalar menen shekleniwge alıp keledi. Demek, morfema ulıwmalastırıwshı 
sıpatqa  iye  til  birligi  bolıp,  túbir  menen  qosımtalardı  bir  birlikke  jámlestiredi. 
Mısal ushın tereklik, balıqshı, aqıllılıq  sózlerin alıp qarayıq. Bundaǵı birinshi sóz 
eki morfemalı (terek-lik), ekinshi sóz de eki morfemalı (balıq-shı), al úshinshi sóz 
úsh morfemalı (aqıl-lı-lıq) bolıp esaplanadı. 
Kópshilik  ádebiyatlarda  morfema  ataması  morf  atamasınıń  ornında  da 
qollanılıp  kiyatır.  Haqıyqatında,  sózdiń  eń  kishi  mánili  bólekleri  -  bular  morflar. 
Morflar  túrli  variantlar
ǵa,  sózdiń  quramında  qollanılǵanda  hár  qıylı  seslik 
ózgerislerge  iye  boladı.  Máselen,  ma,  me,  ba,  be,  pa,  pe  altı  túrli  kóriniske  iye. 
Bular morfemika iliminde morftıń reńkileri dep ataladı. Morflar forması hám seslik 
qurılısı jaǵınan ózgerislerge de ushırawı múmkin. Máselen, ek túbir morfemasına 
dawıslı  sesten  baslanǵan  qosımta  qosılǵanda  túbirdegi  k  dawıssızı  g  dawıssızına 
aylanadı: ek- egin kómekshi morfemalarda da usınday seslik ózgerisler ushırasadı. 
Mısalı: doslıq-doslıǵı, kúndelik-kúndeligi, baslıq-baslıǵı  Bular morftıń variantları 
dep ataladı. Morfema - usı morftıń reńkileri menen morftıń variantlarınıń ulıwma 
ataması. Biraq ta joqarıda aytqanımızday, morf atamasınıń, onıń reńkileriniń hám 
variantlarınıń ataması ornına ádebiyatlarda kóbirek morfema ataması qollanılıp júr. 
Bul qollanbada da morf atamasınıń da ornına morfema ataması qollanıldı. 
Morfema  -  sesten  keyin  turatu
ǵın  semantikalıq  -  morfologiyalıq  birlik.  Ol 
payda  bol
ǵannan  baslap  birden  qollanılıp  kete  bergen  joq.  Sózdi  eń  tiykarǵı  til 
birligi  sıpatında  qaraw  morfemanıń  tildegi  ornına  onsha  áhmiyet  bermewge  alıp 
keldi. Tek XX ásirdiń 40-jıllarınan baslap tilge semantika-strukturalıq kóz-qarastan 
qaraw sebepli morfemikanıń til biliminiń ayrıqsha bir tarawı ekenligi aytılıp, onıń 
birligi bol
ǵan morfemanıń tábiyatın anıqlawǵa itibar berildi. 1970-jıllardan baslap 
morfemanı  úyreniwge  ayırıqsha  dıqqat  awdardı.  Tilekke  qarsı,  qaraqalpaq  til 
biliminde morfemika máseleleri ele arnawlı izertlenbedi.  
Sózlerdiń  qurılısında
ǵı  barlıq  morfemalar  birdey  máni  ańlatpaydı.  Olardıń 
birewleri  leksikalıq  máni  ańlaca,  ekinshileri  tek  grammatikalıq  máni  ańlatıw 
menen  sheklenedi.  Usı  ózgesheligine  qaray  morfemalar  eki  túrge  bólinedi:  túbir