Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

Anıqlılıq hám anıqsızlıqtıń  tildiń grammatikalıq  
qurılısındaǵı ornı 
Tildiń  tiykar
ǵı  birligi  bolǵan  sóz  leksikalıq  hám  grammatikalıq  mánilerdiń 
birliginen  ibarat.  Leksikalıq  máni  sózdiń  tiykarın,  mazmunlıq  tárepin,  al 
grammatikalıq  máni  onıń  qosımsha,  formalıq  tárepin  quraydı.  Leksikalıq  máni 
sózdiń  tiykarı  bol
ǵan  menen  ol  grammatikalıq  mánisiz  kommunikativlik  xızmet 
atqaratu
ǵın til birligi bolǵan gápti dúze almaydı. Sonlıqtan grammatikalıq mániniń 
tildegi áhmiyeti haqqında E.M.Galkina-Fedoruk: «…Sózdiń grammatikalıq mánisi 
hár  túrli  qatnaslardı  ańlatadı,  sonlıqtan  grammatikasız  baylanıslı  pikirdi  ekinshi 
birewge jetkeriw múmkin bolma
ǵan bolar edi. Turmıstıń túrli táreplerin ańlatıwǵa 
baylanıslı sózge zárúriy formanı grammatika shólkemlestiredi»
1
,-deydi.  
Grammatikalıq  mánilerde  zat  hám  qubılıs  haqqında  ulıwmalasqan, 
jıynaqlastırılǵan  baylanıslar  jámlesken  boladı.  Bul  baylanıslar  grammatikalıq 
formalar  arqalı  júzege  shıǵadı.  Sonlıqtan  grammatikalıq  máni  menen 
grammatikalıq  formalar  arasında  tıǵız  baylanıs,  ǵárezlilik  bar.  Olar  ekewiniń 
birligi  grammatikalıq  kategoriya  túsinigin  quraydı.  Yaǵnıy,  grammatikalıq 
kategoriya ulıwmalıq sıpatqa iye grammatikalıq máni bolıp esaplanadı.  
Grammatikalıq  kategoriyada  keminde  eki  grammatikalıq  máni  bolıwı  hám 
olar  biri-birine  qarama-qarsı  qoyılıp,  ózlerin  júzege  shı
ǵaratuǵın  arnawlı 
grammatikalıq  formalarǵa  iye  bolıwı  kerek.  Máselen,  qaraqalpaq  tilinde  atlıqlar 
tartım  kategoriyasına  iye.  Sebebi,  ol  úsh  mánilik  birlikten  quralǵan.  I  bet  tartım 
jal
ǵawınıń  -ım/-im,  -m  (birlik  túri),  -ımız/-imiz,  -mız/-miz  (kóplik  túri)  atlıqlarǵa 
jal
ǵanǵanda, predmettiń sóylewshige tiyisliligin bildiredi. II bet tartım jalǵawları -
ıń/-iń,  -ń  (birlik  túri),  -ıńız/-ińiz,  -ńız/-ńiz  (kóplik  túri)  predmettiń  tıńlawshıǵa 
tiyisli ekenligin ańlatadı. Al III bet tartım jal
ǵawları -ı/-i, -sı/-si (birlik hám kóplik 
túrleri)  predmettiń  sóylewshi  hám  tıńlawshıdan  basqalar
ǵa tiyisli ekenin ańlatadı. 
Demek,  tartım  úsh  túrli  mánilik  birlikten  turıp,  hár  túrli  máni  óziniń  arnawlı 
formalarına iye hám olar biri-birine qarama-qarsı qoyıladı.     
Ayırım lingvistikalıq ádebiyatlarda grammatikalıq máni menen grammatikalıq 
kategoriya  túsinigi  aralastırılıp,  olar  arasında
ǵı  ayırmashılıq  tolıq  esapqa 
alınbawdıń  nátiyjesinde  grammatikalıq  mániniń  ornına  grammatikalıq  kategoriya 
terminin  qollanıw  jaǵdayı  jiyi  ushırasadı.  Bul  rus  til  biliminde,  tyurkologiyada, 
sonıń  ishinde  qaraqalpaq  til  biliminde  de  bir  qatar  miynetlerge  tán.  Mısalı, 
qaraqalpaq  tilinde  «kóplik  máni»  dewdiń  ornına  «kóplik  kategoriyası»  dep 
qollanılǵan miynetler bar.  
Al  A.Qıdırbaevtıń  pikirinshe:  «…seplew  kategoriyasın  qurastırıwǵa 
qatnasatu
ǵın bir seplew de,  máselen,  barıs seplew arnawlı grammatikalıq  mánige 
                                                 
1
 Галкина-Федорук Е.М. Слова и понятие. М., 1956, 35-бет. 

---

 
10 
hám  formalıq  kórsetkishlerine  (qa,  ke, 
ǵa,  ge)  iye  bolǵanlıqtan,  grammatikalıq 
kategoriya  túsinigine  tolıq  juwap  bere  aladı.  Sonlıqtan  bunı  barıs  seplew 
kategoriyası  degen  termin  menen  atawǵa  da  boladı»
1
.  A.I.Smirnickiy 
grammatikalıq kategoriya terminin ataw sepligi, kóplik  birlikler ushın qollanbaw 
kerekligin,  sebebi  bunday  ja
ǵdayda  termin  ózinshelik  sıpatın,  mánisin 
jo
ǵaltatuǵının,  biraq  bunday  birliklerdi  grammatikalıq  kategoriya  termini  menen 
ataw  en  jayıp  ketkenin  eskertedi.
2
  Bunday  qarama-qarsı  pikirlerdiń  bolıwı  til 
biliminde  grammatikalıq  kategoriya  túsinigin  anıqlawda  dál  ólshemlerdiń 
bolmawınan kelip shıǵadı. Ayırım ilimpazlar A.Qıdırbaevtıń pikirin maqullap, bir 
grammatikalıq  kategoriyanıń  ishinen  kishi  grammatikalıq  kategoriyalardı  bólip 
kórsetedi.  Biraq  ta  bunday  kategoriya  ishinde  grammatikalıq  mánilerdiń  qarama-
qarsılıǵı esapqa alınbaǵan. 
Til  biliminde  sóz  shaqapların  da  grammatikalıq  kategoriya  dep  qaraytu
ǵın 
pikirler  bar.  Onıń  tárepdarları  F.F.Fortunatov,  O.P.Sunik,  A.A.Reformackiy  
A.A.Reformackiydiń  pikirinshe,  sóz  shaqapları  leksikalıq  yamasa  leksika-
grammatikalıq  kategoriya  emes,  sebebi  olar  ózleriniń  morfologiyalıq  hám 
sintaksislik  ózgeshelikleriniń  jıyıntı
ǵı  menen  anıqlanadı.
3
  Al  L.V.Sherba, 
V.V.Vinogradov,  A.K.Borovkov,  A.N.Kononov,  N.A.Baskakov    ilimpazlar  sóz 
shaqapların  taza  grammatikalıq  kategoriya  emes,  al  leksika-grammatikalıq 
kategoriya dep esaplaydı. 
Tildegi  sózlerdi  sóz  shaqaplarına  bóliwde  olardıń  tek  grammatikalıq 
ózgeshelikleri  emes,  al  leksika-semantikalıq  ózgeshelikleri  de  esapqa  alınadı. 
Sonlıqtan  sóz  shaqapları  leksika-grammatikalıq  kategoriya  dep  qaralǵanı  durıs 
boladı.  
Grammatikalıq  kategoriyalar  barlıq  tillerde  birdey  bolıp  kele  bermeydi. 
Olardıń  birewleri  universal  sıpatqa  iye  bolsa,  ekinshileri  jeke  tilge  yamasa  bir 
toparda
ǵı  tillerge  tán  boladı.  Máselen,  atlıqqa  tán  bolǵan  grammatikalıq 
kategoriyalardı alıp qarayıq:  
      Kategoriya 
 
Tiller 
San 
Tartım 
Seplik 
Jınıs 
Anıqlılıq 
hám 
anıqsızlıq 
Qaraqalpaq 
+ 
+ 
+ 
- 
- 
Rus 
+ 
- 
+ 
+ 
- 
İnglis 
+ 
- 
+ 
- 
+ 
Nemis 
+ 
- 
+ 
+ 
+ 
Francuz 
+ 
- 
- 
+ 
+ 
Arab 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
 
Kesteden kórinip tur
ǵanınday, bir tilde bar, ekinshi bir tilde joq kategoriyalar, 
aytayıq tartım kategoriyası qaraqalpaq tilinde bar hám ol ushın tán bolǵan máni bar 
                                                 
1
 Қыдырбаев А. Қарақалпақ тил илиминиң гейпара мәселелери. Нөкис, 1988, 15-бет. 
2
 Смирницкий А.И. Синтаксис английского языка. М., 1957, 30-бет.   
3
 Реформатский А.А. Введение в языкознание. 4-е изд. М., 324-бет. 

---

 
11 
tilde ańlatılıp, joq tilde ańlatılmaydı, degen juwmaq shıqpawı kerek. Bul jerde tek 
grammatikalıq  kategoriya  túsinigin  quraytuǵın  qurallardıń  bolıw-bolmawı 
túsiniledi.  Rus  tilinde  tartım  mánisin  bildiretu
ǵın arnawlı grammatikalıq formalar 
joq.  Sonlıqtan  ol  grammatikalıq  kategoriya  bola  almaydı.  Biraq  tartım  mánisi 
basqa usıllar járdeminde ańlatıla aladı. I.Isakov bul haqqında ayta kelip, belgili bir 
tilde grammatikalıq kategoriya joq degende, ol til sol grammatikalıq kategoriya
ǵa 
sáykes logikalıq baylanıstı ańlatıw múmkinshiligne iye emes degendi bildirmeydi, 
al tek onda bunday baylanıstı bildiretu
ǵın basqa qurallardıń bar ekenin kórstedi,
1
- 
der jazadı.  
Anıqlılıq  hám  anıqsızlıq  qarım-qatnas  procesinde  sóylewshi  menen 
tıńlawshı
ǵa  zat  hám  qubılıslardıń  anıqlılıǵın  yamasa  anıqsızlıǵın  bildiredi.  Ol 
grammatikalıq kategoriya sıpatında inglis, nemis, francuz, arab, grek, alban, rumin  
tillerde  ushırasıp,  atlıqtıń  anıq  yamasa  anıq  emes  zat  hám  qubılıslardı  ańlatıp 
tur
ǵanı artikller járdeminde anıqlanadı.  
Artikl
2
 - kópshilik Hind-Evropa tillerinde atlıqlar
ǵa baylanıslı keletuǵın hám 
olar
ǵa anıqlılıq yamasa anıqsızlıq máni beretuǵın grammatikalıq aǵza. Sonday-aq, 
artikller  jınıs,  san    da  grammatikalıq  máni  ańlatadı.  Biraq  artikllerdiń  eń  baslı 
xızmeti  –  anıqlılıq  hám  anıqsızlıq  máni  ańlatıwı.  Demek,  artikl  –  anıqlılıq  hám 
anıqsızlıq kategoriyasınıń grammatikalıq forması.  
Karaqalpaq  hám  basqa  da  túrkiy  tillerinde  anıqlılıq  hám  anıqsızlıqtı 
bildiretu
ǵın  artikller  joq.  Sol  sebepli  ol  grammatikalıq  kategoriya  bola  almaydı. 
Anıqlılıq hám anıqsızlıq adamlardıń zat penen qubılıslar
ǵa qatnasınıń nátiyjesinde 
payda  bolatu
ǵın  shártli  mániler.  Tilde  nominativlik  xızmet  atqaratuǵın  til  birligi 
sóz  ulıwmalastırıwshı  sıpatqa  iye.  Professor  E.Berdimuratov:  «Biz  sazan  desek, 
balıq degenge qara
ǵanda máni dálligin payda etemiz, biraq onıń qaysı sazan ekeni 
anıq emes, al ulıwma sazan»,
3
-deydi.  
S.S.Mayzel  tildegi  anıqlılıq  dep  -  zat  hám  qubılıslardıń  sóylewde 
qatnasıwshılardıń  sanasında  birdey,  teńdey  túsiniwin  esaplaydı  hám  tómendegi 
atlıqlardı anıqlılıq máni bildiredi dep kórsetedi: 
1. Siltew almasıqları yamasa «keltirilgen», «atı atal