Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi


Download 1.91 Mb.
Pdf ko'rish
bet50/94
Sana02.01.2022
Hajmi1.91 Mb.
#185074
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   94
Bog'liq
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas

Смирницкий А.И. Синтаксис английского языка. М.,1957, стр, 19.  
2
 
Көрсетилген мийнети, 19-20-бетлер.
 


 
69 
Mısalı: Sóz: jol, joldıń, jolǵa, joldı, joldan hám t.b. 
Formalıq qatar: jolǵa, toǵayǵa, qolǵa, ǵazǵa, malǵa hám t.b. 
Sóz  hár  túrli  usıllar  menen  ózgerip,  hár  túrli  formalar
ǵa  iye  boladı.  Sózdiń 
ózgergen túrleriniń hámmesin onıń formaları dep qaraymız ba, yamasa olardı hár 
túrli  sózler  dep  tanıymız  ba?  Bul  soraw
ǵa  juwap  beriw  sózdiń  formaları  tuwralı 
máseleniń til biliminde qaralıwı tariyxına sholıw jasawdı talap etedi.  
Akademik F.F.Fortunatov hám onıń mektebi sózdiń túrleniwine (sóz túrlewshi 
formalar
ǵa)  sintaksislik  qatnaslar  menen  baylanısıp  keletuǵın  formalardı,  yaǵnıy 
atlıqlardıń  seplikler  menen  túrleniwin,  kelbetliklerdiń  seplik  jalǵawları  menen 
ózgeriwin,  feyillerdiń  bet-san,  meyil,  máhál  formaları  boyınsha  ózgeriwin 
kirgiziwge boladı dep kórsetedi. Al grammatikalıq sanlıq kategoriyası sóz ózgertiw 
sistemasınan  shıǵarılıp,  sóz  jasalıwdıń  bir  túri  retinde  qaraladı.  Bul  kóz-qaras 
boyınsha  kelbetliktiń  dáreje  formaları,  kishireytiwshi  formalar  sóz  jasawshıǵa 
kirgizilip,  infinitiv  hám  hal  feyilleri  (kósemshe),  háreket  atı  (esimshe)  feyildiń 
quramınan  shıǵarılıp,  óz  aldına  mánili  sóz  sıpatında  qaralatuǵın  bolǵan. 
I.A.Boduen de Kurtene hám onıń shákirtleri F.F.Fortunatov penen onıń mektebiniń 
bul  kózqarasın  jaqlamadı.
1
  Sóz  formaları  boyınsha  L.V.Sherba  bılay  dep  jazadı: 
«Til biliminde sóz formaları  degende  ádette bir sózdiń hár túrli reńkleri yamasa 
hár  túrli  xızmettegi  bir  u
ǵımdı  bildiretuǵın  materialdı,  hár  túrli  sózlerdi 
túsinemiz… Pisat hám   pisatel  sıyaqlı  sózler  bir  sózdiń  formaları  bolıp 
esaplanbaydı,  sebebi  birewi  is-háreketti  kórsece,  ekinshisi  belgili  bir  qábileti  bar 
adamdı  kórsetedi.  Sonday-aq,  xudoy,  xudoba  sıyaqlı  sózlerdi  de  bir  sóz  dep 
sanamaymız.  Biraq  xudoy  hám  xudo  sıyaqlı  sózlerdi  bir  sózdiń  formaları  dep 
sanaw
ǵa beyimbiz, al xudo túrindegi sózlerdiń vrode, vkos, naizust sózleri menen 
xızmetiniń  birdey  bolıwı  hám  sońǵıları  menen  parallel  keletuǵın  kelbetliklerdiń 
bolmawı  ayrıqsha  ráwish  kategoriyasın  jasaydı  hám  belgili  dárejede  xudo  sózin 
xudoy  sózi  menen  aljastıradı.  Sebebi,  tilde  ayırım  anıq  emes  bolatu
ǵın  jaǵdaylar 
da  bar.  Sonday-aq,  stolik  stol  degen  sózdiń  forması  bola  ma?  Til  biliminde 
atlıqlardıń  kishireytiwshi  formaları  aytılıp  júrgeni  menen  onıń  ózi  de  ele  anıq 
emes.  Predobrıy  sózi  dobrıy  sóziniń  forması  boladı  da,  sdelat  delat  degen  sózdiń 
forması boladı, biraq dobejat bejat degen sózdiń forması bola alar ma eken, sebebi 
is-hárekettiń ózi bul ja
ǵdaylarda hár túrli sıyaqlı bolıp kórinedi».
2
 
Akademik V.V.Vinogradov forma jasawdı keń túrde qaraydı da, sóz jasawshı 
qosımtalardan  basqa  forma  jasawshı  qosımtalar  da  bar  dep  esaplaydı.
3
  Ol 
atlıqlardıń  forma  jasawshı  qosımtalarǵa  barlıq  «subektiv  máni  bildiriwshi 
qosımtalardı»  (kishireytiwshi,  úlkeytiwshi,  erkeletiw,  kemsitiw  mánili  qosımtalar), 
kelbetliktiń  forma  jasawshı  qosımtalarına  salıstırıwdıń  ádettegi  túrleri  (mısalı: 
dobrıy-dobree-dobreyshiy), biraq olardıń analitikalıq formaları ǵana emes (mısalı: 
bolee  dobrıy,  samıy  dobrıy),  sonıń  menen  birge  arttırıw  dárejeleri  de  (mısalı: 
                                                 
1
 Бул мағлыўматлар В.М.Жирмунскийдиң «О границах слова» (сб. «Морфологическая структура 
слова в языках различных типов», М.-Л., 1963, стр. 14-15) деген мақаласы бойынша келтирилди.   
2
 Щерба Л.В. Избранные работы по русскому языку. М., 1957, стр. 76-77.  
3
 Виноградов В.В. Русский язык. Стр.36. 


 
70 
predobrıy,  preskvernıy),  salıstırıw  dárejelerin  de  (mısalı:  jeltovatıy,  jeltenkiy) 
jatqızadı. Al feyildiń forma jasawshı qosımtalarına máhál hám meyil formalarınan 
basqa  infinitiv,  háreket  atı,  hal  feyil,  kelbetlik  feyil  formaları  kirgizilgen.  Akad. 
V.V.Vinogradov orıs tilindegi «pet – poyu - ya pel - ya pel bı – ya budu pet – ya 
spoyu  –  ya  spel  bı  –  poyushiy  –  pevshiy  -  spevshiy»  degen  sózlerdi  feyildiń 
grammatikalıq formaları hám olar bir-birine qatnaslı dep esaplasa, «dom – domik – 
domishko – domishe - domina» degen sózlerdi tek atlıqtıń formaları dep esaplaydı.  
Sonıń  menen  birge,  akademik  V.V.Vinogradov  sózdiń  leksikalıq  mánisine 
qosımsha  grammatikalıq  mánilerdi  bildiretuǵın  formalardı  sóz  formaları  dep 
qaraydı.  Orıs  tiliniń  akademiyalıq  grammatikasında  sózdiń  formalarına  mınaday 
anıqlama berilgen: «Bir uǵımdı bildire otırıp, oǵan qosımsha túsinikti bildiretuǵın 
yamasa  oydıń  bir predmetiniń sol  gáptegi  oydıń  basqa  predmetine qanday  da  bir 
qatnasın bildiretuǵın sózdiń barlıq túr ózgerisleri sózdiń formaları dep ataladı».
1
  
Hár  qanday  grammatikalıq  máni,  ádette,  belgili  bir  grammatikalıq  forma 
arqalı beriledi. Mısalı, feyildiń máhál, meyil túrlerinde yamasa kelbetliktiń dáreje 
formalarında  belgili  bir  grammatikalıq  mániler  bar,  bul  mániler  tiyisli 
grammatikalıq  formalar  arqalı  kórinedi.  Forma  ádette  mazmundı  bildiredi, 
mazmunsız  forma  joq.  Mazmundı  grammatikaǵa  qatnaslı  sóz  etkende, 
grammatikalıq  máni  túsiniledi  de,  formanı  grammatikaǵa  qatnaslı  sóz  etkende, 
ádette  grammatikalıq  forma  túsiniledi.  Grammatikalıq  máhál,  meyil,  bet-san 
mánileri  yamasa  grammatikalıq  dáreje  mánileri  hár  túrli  jollar  menen,  tartım 
jal
ǵawları menen, dáreje qosımtaları menen beriledi. Demek, bular arqalı jasalǵan 
formalardı sózdiń formaları retinde qarawımız múmkin. 
Sózlerdiń  ózgergen  túrleriniń  ishinde  hár  túrli  leksikalıq  mánilerdi 
bildiretu
ǵın  sózler  óz  aldına  mánili  leksikalıq  birlikler  dep  qaraladı  da,  hár  túrli 
leksikalıq  mánilerdi  emes,  hár  túrli  grammatikalıq  mánilerdi  bildiretuǵın  sózler 
sózdiń formaları retinde qaraladı. Bul ushın biz tómendegi mısallardıń eki toparın 
bir-biri  menen  salıstırıp  kóremiz:  1)  ek,  egińiz,  eksin,  egeyik,  egińizler,  ektik, 

Download 1.91 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   94




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling