Qaraqalpaq xalıq qosiqları Qaysi bir xaliqtin` a`debiyatin alip qarasaq ta, ol a`debiyatta xaliq qosiqlari ko`rnekli orin iyeleydi. Biz da`slep «qosiq degen ne»

3.Salt- da`stu`rlerinin` xaliq turmisindag`i orni ha`m ta`rbiyaliq a`hmiyeti.
Salt-da`stu`rler xaliqtin` turmisinda, ku`ndelikli o`mir tirishiliginde a`hmiyetli orin iyeleydi. Da`stu`r qosiqlari o`zinin` atqaratug`in xizmeti, turmista qollaniliw o`zgeshelikleri menen xaliq qosiqlarinan ajraladi. Da`stu`r qosiqlari xaliqtin` toy atqariw, mereke beriw, marhumdi jerlew siyaqli u`rpa`detleri menen tig`iz baylanisqan. Da`stu`r qosiqlarinin` ta`rbiyaliq a`hmiyeti og`ada ku`shli bolip, buni biz ku`ndelikli turmistan da an`laymiz. Ma`selen, «Betashar» din` kirispesindegi aytilatug`in na`siyat qatarlar tek taza kelinge tiyisli bolmay, ol ko`pshilikti de jaqsi insan boliwg`a shaqiradi.
Qos artina mal kelse
Baqanlama kelinshek
Ba`rin o`zim bilemen dep
Qaqan`lama kelinshek
Irgege qarap ko`p so`ylep
Sin`qirlama kelinshek Xaliq betashardin` ku`shi menen o`z a`wladlarin adamgershilikke, dosliqqa, sabirliliqqa, miynet su`yiwshilikke ta`rbiyalag`an. Bul da`stu`r arqali biz bu`gingi ku`nimizde de jaslardi en` jaqsi bag`darda trbiyalawimizg`a boladi. Al joqlaw arqali adamzatqa marhumlardi siylaw kerekligi, ha`mme waqit eske alip, o`lini hu`rmet etiw siyaqli tu`sinikler keleshek jaslarg`a da uqtiriliwi tiyis. Jiynalg`an xaliqqa betashardin` ta`sirligi de, o`tkirligi de usinda. Ózbek xaliq qosiqlari Házirgi Ózbekstan aymaǵında áyyemginen jasap kiyatırǵan xalıqlar awızsha ijodi óziniń reń-barangligi, baylıǵı hám ayriqshalıǵı menen ajralıp turadı. Óz tariyxında ol bir ásirden kóbirek waqtın óz ishine aladı hám basqa shıǵıs xalıqlarınıń folklorlari menen bekkem baylanıslı.
Ózbeklerdiń jazıwı talay aldın payda bolǵan. Lekin ótken asrgacha xalıq awızsha ijodidan tısqarı basqa ádebiyat rawajlanbaǵan. Ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı eski shıǵarmalarınıń kópshiligi awızsha formada jetkizilgen hám soǵan uyqas túrde sol aymaqtıń etnik-materiallıq qásiyetlerine kóre ózgertirilgen.
Bul jerde siz hár qıylı janrlarni tabıwıńız múmkin: ertekler, tásirli sózler hám naqıllar, kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrrińler óziniń tapqırlıǵı, sesler uyǵınlıǵıdor, kewildi yutuvchi qosıqları menen ajralıp turadı. hám olardıń hár birewiniń tariyxı uzaq ótken zamanǵa barıp taqaladı.Qıs mawsimi menen baylanıslı máwsimiy dástúr folklorining ayriqsha qosıqlar dizbegin janlı atqarıw jaǵdayında XX ásirdiń 80-jıllarına shekem saqlap kelgen áyyemgi janrlaridan biri «Sherda» dep atalǵan. Xalqımız arasında «Sherda» termininiń bir neshe qıylı talqinlari bar. Samarqand wálayatı qoyshıları dialektinde «Sherda» sózi «pishirilgan bir pútkil qara maldıń góshin teń bóleklerge bolıp alıw» degen mániste qollanıladı. Qashqadárya wálayatınıń Qamashi rayonındaǵı Eski Qamay awılında jasawshı Hazratqul baqsı Xudoyberdi balasınıń aytiwina qaraǵanda, «sherda degenimiz mısalı, 20 kisi birlesip bir qo'yni bazar kúni so'yib bir yarım yamasa eki kg. den bolıp alıw ádeti. Olar kelesi háptede men, odan keyingi háptede siz dep gezek tuzib, daslep sherda baslaǵanda neden gósh bolıp alınǵan bolsa, áne sol dawam etip, jigirması da birden qoy so'yib bolıp beredi». «Sherda» dástúriniń tolıq xarakteristikası 1928-jılda etnograf alım M. F. Gavrilov tárepinen Zomin hám Qalasıston rayonlarında jasawshı «qirq», «ming», «yuz», «qarapchi», «parchayuz» urıwlarınan jazıp alınǵan. Dástúrge kóre, «Sherda» dástúri eki qıylı jol menen, yaǵnıy otırıw ushın zárúr bolatuǵın tımsalliqlarni birgelikte, qosılıwıb satıp alıw yamasa «to'kma» usılında (sonıń ushın da M. F. Gavrilov bul dástúr Tashkent átirapındaǵı awıllarda «to'kma» dep ataladı dep jazǵan edi) hám de dástúr qatnasıwshılarınıń hár biri gá ǵárejet etiwi jolı menen islengen. «Sherda» qıs boyı ótkeriliwi názerde tutılǵanlıǵı sebepli bul dástúrde qatnasatuǵın jo'ralar, úlpetler yamasa qatarlaslar ózleriniń ishinen bir kisin «bek» etip saylaganlar. Bek bolsa ózine járdem beretuǵın «o'ng otaliq» hám «chap otaliq»ni tayınlaǵan. OlarQandayda bir sebep menen bek «Sherda»de qatnasmay qalsa, onıń wazıypasın orınlawshı orınbasar esaplanısqan.Adetde qıs kiriwi menen ótkerilgen birinshi «Sherda»de «bek» saylaǵanı. Jizzaq wálayatınıń Forish rayonındaǵı Forish mámleket xojalıǵınıń 2-bóliminde jasawshı 70 jasar Artıqvoy Risbekovning aytiwina qaraǵanda, bul úrp-ádet «bek kóteriw» delingen. Bunda «Sherda»ga jıynalǵan jigitler ózleriniń eń abıray -itibarlı jo'rasini «bek» etip kóteriwgach, hámmeleri qur to'kib otırıwǵan hám olardan biri kosagulning qolınan boza quyilgan keseni alıp tómendegi qosıqtı atqarıw etken:r arasında úrp bolǵan dástúrge kóre, «Sherda»de geyde hátte 50-60 dana úlpetler qatnasıw etken hallar da bolǵan eken. Áne sonday kóp adamlıq «Sherda»ni basqarıw, shólkemlestiriw hám tártipli ótkeriw bekdan bólek uqıp, tájiriybe hám qattıqo'llikni talap etken. Ádetde bunday «Sherda»dıń «bek kóteriw» udumida jigitler «Sallamno» qosıǵın atqarıw etip, bekning sapaların tariyp-xarakteristika etken.Hazirgi waqitta xaliq arasinda kop aytilip kiyatirgan biraq avtorga iye bolsa da olar xaliq qosiqlari retinde qaralip atir.Adirese shayır I.Yusupovtin bir neshe qosiqlarin biz arqayin misal etip alsaq boladi.Atap aytqanda Sen degende, Watan, Ayt sen Ajiniyazdin qosiqlarinan siyaqli qosiqlarin aytsaq boladi.Bul qosiqlarinan qosiginda minanday qatarlarfi keltirip otedi:
Juldızlardıń eń jaqtısın
Terip terip alagoygan
Adamlardin en jaqsisin
Jol jaqtiga baragiygan
Asqar tawday adamliqti
Agin suwday hadalliqti
Ulliliqti edenlikti
Kokiregine quyagoygan
Usi qosiq qatarlari arqali biz shayirdin z shayirdin sozleri dilwar hamme ushintendey maganaga iye ekenligin tusinsek boladi

Jobasi:
1.Xaliq qosiqlari degenimiz ne?

2. Salt-da`stu`r jirlarinin` tematikaliq o`zgeshelikleri
3.