Qаrаqаlpаqstаn respublikаsi ministrler ken’esi jаnindаg’i ortа arnаwli bilimlendiriw bаsqаrmаsi

§ 15. Qısqarg’an qospa so’zler


Qaraqalpaq tilinin’ so’zlik quramında adam atlarınan basqa mekeme, sho’lkem, oqıw orınlarının’ atların qısqartıp qollanıw ushırasadı. Qaraqalpaq janlı so’ylew tilinde adam atları qısqartılıp qollanıladı: Ma’ke, Sa’ke, Ayeke, Sha’ke ha’m t.b.
Ja’miyetlik turmıstag’ı o’zgerislerge, jan’a sho’lkemlerdin’ payda bolıwına, a’debiy til normalarının’ jetilisiwine baylanıslı u’nemlew qubılısının’ bir ko’rinisi sıpatında qaraqalpaq tilinde qısqarg’an qospa so’zler payda boldı.
U’nemlew qubılısının’ bul ko’rinisi birneshe so’zlerden du’zilgen atamalar aytıwda ha’m jazıw ushın qolaylılıq tuwdıradı. Qısqarg’an qospa so’zler — sostavlı so’zlerdin’ belgili bir ta’rtipte qısqarıwınan payda boladı. Ha’zirgi qaraqalpaq tilinde so’zlerdi qısqartıp qollanıwdın’ to’mendegidey u’lgileri bar:
1. Rus tilindegi formaları o’zgerissiz alıng’an qısqarg’an qospa so’zler: GAI, ZAGS, SPID, t.b.
2. Qaraqalpaq tiline kalka usılı menen awdarılıp alıng’an qısqarg’an g’ospa so’zler: BMSH, pedinstitut, QMU, t.b.
3. Aralas qısqarg’an qospa so’zler. Bular ha’r qıylı formalarda qısqartıladı:
a) da’slepki ha’riplerin alıw jolı arqalı: AQSH, DFX, t.b.
a’) birinshi buwınların alıw arqalı: profkom, filfak, t.b.
b) da’slepki so’zdin’ birinshi buwının, qalg’anlarının’ tolıq so’zin alıw arqalı: medkolledj, pedkolledj t.b.
g) da’slepki so’zdin’ birinshi buwının, qalg’anlarının’ birinshi ha’riplerin alıw arqalı: O’zR, RayONO, GorONO, t.b.
g’) ha’r qıylı formada qısqartıw arqalı: Aralvodstroy, lavsan, t.b.
Sonday-aq qısqarg’an qospa so’zler qatarına sha’rtli tan’balardı kirgiziw mu’mkin: sm-santimetr, km-kilometr, t-tonna, t.b. Sonın’ menen bir so’zdin’ ha’m so’z dizbeginin’ qısqarıwınan jasalg’an zam (zamistitel), stepka (stipendiya), basket (basketbol) sıyaqlı so’ylew tili ushın ta’n bolg’an so’zlerdi de qısqarg’an qospa so’zlerdin’ bir tu’ri sıpatında qarawg’a boladı.