Qаrаqаlpаqstаn respublikаsi ministrler ken’esi jаnindаg’i ortа arnаwli bilimlendiriw bаsqаrmаsi

§ 16. So’z jasawdın’ leksika-semantikalıq usılı
Bul usıl boyınsha so’z o’zinin’ sırtqı formasın o’zgertpey-aq basqa so’z shaqabına o’tip ketedi ha’m sol so’z shaqabının’ leksika-semantikalıq ha’m grammatikalıq o’zgesheliklerin qabıl etedi. Mısalı, jaman (kelbetlik) — jaman menen joldas bolma (bunda «jaman» atlıq), saylandı (feyil) — saylandı komanda (bunda «saylandı» kelbetlik), bir (sanlıq) — bir waqıya (bunda «bir» almasıq), t.b.
Ha’zirgi qaraqalpaq tilinde ma’nili so’z shaqapları arasında ayırım so’zler leksika-semantikalıq usıl menen atlıqqa, kelbetlikke, almasıqqa ha’m ra’wishke o’te aladı.
§ 17. So’z jasawdın’ leksika-sintaksislik usılı
Ayırım so’z dizbekleri belgili bir ma’nige iye boladı ha’m bir tu’sinikti an’latadı. Mısalı: oramasam o’lgeymen, takside tanıstım, samolyotta salbırag’an (materiallardın’ atları), Qızketken (jer ataması), Satıbaldı, Ulbosın (adam atları), t.b. Mısallardan ko’rinip turg’anınday, bul usıl menen ma’nili so’z dizbegi menen ko’mekshi so’z, frazeologiyalıq so’z dizbegi jan’a ma’nidegi do’rendi so’zlerdi payda etedi. Bunı leksika-sintaksislik usıl menen jan’a so’zlerdin’ jasalıwı dep tu’sinemiz.


30-shınıg’ıw. To’mendegi tekstke tallaw jasan’. Ondag’ı do’rendi so’zlerdi so’z shaqaplarına ajıratıp, olardın’ jasalıw usılların anıqlan’.
1. Sa’lem, ustaz! Siz na’wpirim ag’ısım,
Sol ag’ıstan urtlam bilim jutqanman,
Qansha u’ysem altın da’wir tabısın,
Dan’q tawının’ to’besine shıqqanman (K.R.).
2. — To’sek ornın’dı du’zepsen’!...
Ja’miyla qansha sabırlıq etse de, taqatı shıdamadı (K.S.).
3. Shınında da, jekkelik - janın’dı jew. O’mirdin’ a’lwan-a’lwan sorawları esin’e tu’sedi, ga’ bilip, ga’ bilmey islegen qa’telliklerin’ — artın’da qalg’an tikenlikli su’rdew emes, al aldın’dag’ı soqpag’ımdı ko’rsetpey bu’rkegen, ga’ shen’gelli, ga’ taslı diywal sıyaqlanıp janın’a egew saladı (T.Q.).
4. Balıqshılar uyaday qostın’ ishine to’seklerin jayıp, altaw ara, jetew aradan ornalastı (K.S.).