Qarsffl muhandislik iqtisodiyotinstituti r. X. Ergashev qishloq xo‘ jaligi iqtisodiy oti

(AE:E_b) x 100
T_e=
(AR:Rb) x 100
bunda, AE, AR - talab va narxning mos holda o‘zgarishi, ya’ni ulaming haqiqiy va bazaviy qiymatlari orasidagi farq.
Agar Te>l bo‘lsa, talab elastik, ya’ni bahoning salgina o‘zgarishidan talab sezilarli kattalikka o'zgaradi.
Agar T_e
Agar T_e=l bo‘lsa, talab unitar, ya’ni narx proportsiyasida u ham o‘zgaradi.
Quyidagi holatlarda talab, qoidaga ko‘ra, elastik emas, agar:

• bozordaraqobatchitovarlaryo‘qbo‘lganda;

  
  

• tovar birinchi zarurat yoki ortiqcha predmeti bo‘lsa;

  
  

• tovar qiymati xaridor byudjetidagi sezilmas ulushni tashkil etadi.

  
  

Agar tovarga talab elastik bo‘lmasa, ishlab chiqaruvchi narxni oshirish

evaziga daromadni oshirishi mumkin; agar elastik bo‘lsa, qo‘shimcha daromad narxning pasayishi hisobidan olinadi va talabning keskin ortishi va tovar realizatsiya hajmi o‘sadi. Bu reaksiya resurslami foydaliroq ishlab chiqarishga qayta taqsimlashda ifodalanishi mumkin.
Taklifhing elastikligi qancha yuqori bo‘lsa, sotuvchida qaror qabul qilish uchun shunchalik ko‘p vaqt bo‘ladi. U talab elastikligi kabi hisoblab chiqiladi (talabning foizli o‘zgarishi o‘miga kasming surati tovarga taklifiiing foizli qiymati qo‘yiladi). Masalan, sabzavotlarga taklifoing elastikligi ekilguncha, ishlab chiqaruvchi ekin maydonining tuzilishini yaxshilash imkoniga ega bo‘lgunga qadar va aksincha, sabzavotlar yig‘ib olingandan keyingi takUflar elastik emas, bunda narxning har qanday tebranishida realizatsiya qilingan mahsulot hajmi o‘zgarmaydi.

2. 
   
   Qishloq xo‘jaligida baholar tizimi, ularning darajasi va dinamikasi
   

Hozirgi zamon iqtisodiyotida narx shakllanishining bozorga oid va xarajat mexanizmlari o‘ziga xos va xarajat mexanizmi boshqariladigan iqtisodiyotda narx shakllanishiga eng mos keladigan bo‘lsa ham, bozor mexanizmining bir qismi hisoblanadi.

Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining narxi barqaror emas va qator omillaming ta’siriga mahkum:

• bozor kon’yunkturasi, talab va takliflar;

  
  

• ilmiy-texnik taraqqiyot va mehnat unumdorligi;

  
  

• raqobat;

  
  

• soliqlar;

  
  

• narxlami davlat tomonidan tartibga solish;

  
  

• ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot realizatsiyasi;

  
  

• mahsulot sifati;

  
  

• realizatsiya muddatlari va vositalari.

  
  

Narxlarning minimal darajasini korxona xarajatlari, maksimallash - iste’molchilar talabini belgilaydi, o‘rtachasi raqobat ta’siri ostida shakllanadi. Yuqori inqiroz sharoitida narxlar sezilarli darajada mahsulotni realizatsiya qilish muddatlariga bog‘liq bo‘ladi, shu bois ko‘pchilik xo‘jaliklar mahsulotlarni uzoq muddatga g‘amlab qo‘yadilar, keyin ulami yuqoriroq narxda sotadilar.

Narx (baho) tizimi - turli xil narxlarning o‘zaro aloqasi va bir-biriga bog‘hqligi. Bitta narxning ortishi yoki pasayishi, qoidaga ko‘ra, boshqa narx darajalarida o‘zgarishlami keltirib chiqaradi.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxining shakllanishida sanoat tovarlariga (texnika, o‘g‘it, yoqilg‘i-moylash materiallari, zaharli kimyoviy moddalar va b.) narxlar hamda transport tariflari alohida rol o‘ynaydi. Bu narxlarning ortishi qishloq xo‘jaligida narx o‘sishiga olib keladi (14.1-jadval).
Qator belgilariga ko‘ra, narxlar turlarga boMinadi. Savdo sohasi yoki xizmat ko‘rsatish oboroti xarakteriga bog‘liq holda ular ulguiji, chakana, xarid va tarif narxlarga bo‘linadi.
14.1-jadvaI
Qishloq xo‘jaligi korxonasida ishlab chiqarilgan 1 tonna mahsulotning o‘rtacha bahosi, ming so‘m

Ko‘rsatkichlar	2005	2006	2007	2008	2009
Paxta	356	380	430	486	551
G‘alla	148	166	188	201	206
Meva	128	131	146	156	166
Kartoshka	450	480	514	627	591
Sabzavotlar	180	220	239	279