Qarsffl muhandislik iqtisodiyotinstituti r. X. Ergashev qishloq xo‘ jaligi iqtisodiy oti

4.1-jadvaI

1990. 
      
      2009 yillarda 0‘zbekiston qishloq xo‘jaligi mahsulotlari natural
      

tarkibining o‘zgarishi

№	Mahsulotlar	1990	1995	2000	2002	2003	2006	2009
1.	Paxta xom-ashyosi, ming toma	5028	3934	3002	3122	2823	3600,3	3400,8
	1990 yilga nisbatan, foizda	100	78	60	62	56	72,0	67,8
2.	Sakkiz turdagi oziq- ovqat mahsulotlari, ming toma	10999	12481	13555	15930	17097	18103	19340
	1990 yilga nisbatan, foizda	100	113	123	145	155	165	175
3.	Shundan: don, ming tonna	1899	3115	3929	5793	6262	6094,6	8039,6
	1990 yilga nisbatan ,foizda	100	164	156	205	330	321,0	423,3
4.	Go‘sht, ming tonna	489	853	842	865	936	1139,6	1340,8
	1990 yilga nisbatan forala	100	176	174	179	193	217	274,0
5.	Kartoshka, ming tonna	336	440	731	777	828	1018,9	1240,7
	1990 yilga nisbatan foizda	100	131	217	231	246	309	369,0
6.	Summing tonna	3034	3665	3633	3721	4030	4855,6	5242,3
	1990 yilga nisbatan foizda	100	121	120	123	133	160	172,8

Shuningdek, boshoqli ekinlar hosildorligining o‘sishi kuzatilgan bo‘lsa-da, aksincha, paxta hosildorligi pasayganligini ko‘rish mumkin. 1990 yil ishlab chiqarish hajmiga nisbatan 2006 yilda don ishlab chiqarish

0. %, paxta xom-ashyosi ishlab chiqarish esa 72,0 % ni tashkil etdi.

   
   

0‘zbekiston sobiq ittifoqdan agrar-insdustrial tavsifga ega bo‘lgan iqtisodiyotni meros qilib oldi. Bu esa YAIM ishlab chiqarishda qishloq xo‘jaligining nisbatan yuqori ulushga ega ekanligida o‘z aksini topadi. Bu ko‘rsatkich 1990-2009 yillar mobaynida quyidagicha ko‘rinishga ega bo‘ldi: (4.2-jadval).

4.2-jadvaI
O‘zbekiston qishloq xo‘jaligida yalpi mahsulotning ulushi

Ko‘rsatkichlar	Yillar
	1990	1995	2000	2006	2007	2008	2009
YAIM da qishloq xo‘jaligi ulushi (foizda)	33,3	28,1	30,4	24,1	23,8	22,0	19,4

1990 yilda 0‘zbekistan YAIM ning uchdan bir qismi qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarildi. Keyinchalik YAIM da qishloq xo‘jaligining ulushi beshdan bir qism darajasigacha qisqargan bo‘lsa ham, uning ulushi yuqoriligicha qolmoqda. YAIM ni yaratishda qishloq xo‘jaligi ulushiing yuqoriligi natijasi oiaroq, YAIM o‘sishi va dinamikasining o‘zgarishida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Masalan, 2000 yilda YAIM o‘sishining 38,5foizi, 2002 yilda 44,2 foizi qishloq xo‘jaligi hissasiga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, sanoatda bu ko‘rsatkich 15-20 % ni tashkil etdi.

Mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotida qishloq xo‘jahgining ulushi asta-sekin pasayib bormoqda. Masalan, 20 yil davomida u o‘zining 1990 yildagi 33,3 % daxajasidan 2009 yilda 19,4 % gacha qisqardi. Bu iqtisodiyot industrial sektorining agrar sektordan bir muncha ilgarilab ketganligidan dalolat beradi. YAIMni yaratishda qishloq xo‘jaligining ulushi ishlab chiqarish kuchlari rivojlanish darajasiga nisbatan teskari bog‘liqdir. Masalan, rivojlanayotgan mamlakatlarda moddiy ishlab chiqarishda mazkur sohaning ulushi 1990 yildagi 36,3 % dan 2000 yilda 20,5 % gacha pasaydi.
Taraqqiy etgan mamlakatlar va hamdo‘stlikning ba‘zi davlatlari uchun YAIM da qishloq xo‘jaligi ulushi past ko‘rsatkichga egadir. Masalan, 2005 yilda jahon YAIM da qishloq xo‘jaligining ulushi 4,0 foizni, AQSHda 1,0 foizni, Frantsiyada 2 foizni, Yaponiyada 1 foizni, Turkiyada 12 foizni va Rossiyada 6,5 foizni tashkil etdi. YAIM da qishloq xo‘jaligi ulushining yuqoriligi mazkur sohada ishlab chiqarish kuchlarining nisbatan past rivojlanganligini aks ettiradi. Bundan sohada mehnat unumdorligi past va bandlik darajasi nisbatan yuqori, degan xulosaga kelish mumkin. Masalan, AQSH YAIM ida qishloq xo‘jaligi ulushiga nisbatan Rossiya YAIM ida qishloq xo‘jaligming unumdorligi 12 marta yuqoridir.
Agrar munosabatlar jamiyatdagi iqtisodiy munosabatiar tizimining ajralmas, muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Mazkur munosabatlar qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish borasida huquqiy va jismoniy shaxslar o‘rtasidagi munosabatlami ifoda etadi. Qishloq xo‘jaligida asosiy ishlab chiqarish vositasi sifatida yerga bo‘lgan mulkchilik munosabatlari agrar munosabatlaming yadrosi hisoblanadi.
Agrar munosabatlar - bu qishloq xo‘jaligi sub‘ektlari o‘rtasidagi o'zaro munosabatlaming keng doirasidir. Ayniqsa, mehnatda band aholining sezilarli darajada katta qismi qishloq xo‘jaligida band bo‘lgan mamlakatlar uchun agrar munosabatlar alohida ahamiyat kasb etadi. Jumladan, bugungi kunda mamlakatimizda iqtisodiyot sohalarida band bo‘lgan aholining uchdan bir qismi qishloq xo‘jaligi sohasida mehnat qilmoqda.
Agrar munosabatlar - bu qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash, sotish va qishloq xo‘jaligi vositalarini ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan turli-tuman sub‘ektlar o‘rtasidagi munosabatlardir.
Mamlakatimizda agrar islohotlami amalga oshirish natijasida qishloq xo‘jaligida turlicha mulk shakllari, iqtisodiy sub‘ektlaming turli-tumanligi bilan tavsiflanuvchi turli xil xo‘jalik yaritish shakllari qaror topdi. Bular mulkning davlat, hissadorlik, ishlab chiqarish kooperativlari shaklida namoyon bo‘luvchi jamoa, yollanma va o‘z mehnatidan foydalanuvchi xususiy mulk shakllaridir. Ayni paytda, sohadagi islohotlaming natijasi o‘laroq, yangicha xo'jalik yuritish shakllari paydo bo‘ldi. Bugimgi kunda, qishloq xo‘jaligida mulkdorlaming mutlaqo yangi sinfi - fermerlar maydonga ctdqdi va ulaming qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishidagi o‘mi tobora mustahkamlanib bormoqda.
Agrar sohadagi islohotlar natijasida xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlaming tarkibi ham tubdan o‘zgardi. Agrar islohotlami amalga oshirish, agrar sohaning instituttsional asoslarini yaratish asosida mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida quyidagi o‘zgarishlar amalga oshirildi:

• qishloq xo‘jaligi ob‘ektlarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish;

  
  

• ko‘p ukladli qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi tashkil etildi;

  
  

• haqiqiy mulkdorlar sinfini shakllantirish borasidagi ishlar izchillik bilan davom ettirilmoqda;

  
  

• asosiy qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar o‘r- tasida hamda ular bilan davlat o‘rtasidagi munosabatlar takomil- lashtirilmoqda.

  
  

Mazkur holatda nafaqat davlat va qishloq xo‘jaligi korxonasi o‘rtasidagi, balki qishloq xo‘jaligi korxonasi bilan ulaming xodimlari o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar tubdan o‘zgardi.

2. 
   
   Qishloq xo‘jaligida yer va suv islohotlarining amalga oshirilishi
   

Agrar sektordagi asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblangan yer aholining asosiy hayot kechirish faoliyatining negizi hisoblanadi. Yerdan oqilona va samarali foydalanish ko‘p jihatdan mamlakatda yuzaga kelgan yer munosabatlari orqali belgilanadi. Ular o‘z navbatida, yerga egalik qilish, undan foydalanish masalasida qishloqdagi tovar ishlab chiqaruvchilar va davlat hokimiyati organlarining barcha darajalaridagi ijtimoiy munosabatlarda namoyon bo‘ladi.

Respublikaning umumiy tuproq sharoitlari, relyefi va boshqa o‘ziga xosligi sharoitida mavjud yer resurslaridan samarali foydalanish barqaror hosil olish, yemi suv resurslari bilan ta’minlash va mavjud suv resurslaridan oqilona foydalanish omillari bilan chambarchas bog'liqdir. Respublika bo‘yicha sug‘oriladigan yerlar maydoni umumiy ekin maydonining 98,2 foizini tashkil qiladi. Ushbu maydonni sug‘orish uchun yiliga har bir gektarga o'rtacha 50 m³ ga yaqin suv sarflanadi. Suv resurslari taqchilligining kundan-kunga oshib borishi 0‘zbekiston iqtisodiyotining agrar sektori rivojlanishini chegaralovchi asosiy omil hisoblanadi. Bu birinchidan, kam suvdan yillar davomida foydalanilishi, ikkinchidan, suv resurslarini taqsimlashda yuzaga keladigan davlatlararo muammolardan, uchinchidan, suv resurslarini xo‘jasizlarcha ishlatishdan kelib chiqadi.
Fenner xo‘jaliklarini tashkil qilishning ilk yillarida qabul qilingan “Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida”gi qonunga asosan, “fermer xo ‘jaliklariza yer uchastkalarini merosm aoldirish huquqi bilan umrbod esalik qilish. kamida 10 vil muddat bilan foydalanish yoki iiarasa ver uchastkalarini airatish ” belgilangan bo‘lsa, 1998 yil avgust oyida qabul qilingan “Fermer xo‘ja!igi to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq “fuqarolarga fermer xo ‘ialiklarini yuritish uchun yer uchastkalari 50 vilsacha bo ‘lean, lekin 10 vildan kam bo ‘Imamn muddatsa iiarasa berilishi” ko‘zda tutildi.

2003. yildan boshlab fermer xo‘jaliklarini tashkil etish va ustuvor yo‘nalish sifatida barqaror rivojlantirish jarayonlari boshlanib, yer uchastkalarini fermer xo‘jaliklariga biriktirish, egalik qilish va undan foydalanish bilan bog‘liq masalalar ko‘lami kengaytirildi.

      
      
2004. 
      
      yil avgust oyida qabul qilingan yangi tahrirdagi “Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida”gi qonuniga muvofiq “fermer xo ‘ialiklari yuritish uchun yer uchastkalari tanlov asosida iiarasa 50 vilsacha bo ‘Isan. lekin 30 vildan kam bo ‘Imamn muddatsa biriktirilishi ” belgilandi.