Qarshi davlat universiteti fizika-matematika fakulteti

  

Analogiya 

— (aynanlik, o‘xshashlik) narsa va hodisalar biror xususiyat farqning 

o‘xshashligini o‘rganish usulidir. Bu usul yordamida ikki yoki bir necha predmetning 

o‘xshash  xususiyatlari  o‘rganiladi.  Masalan,  fizikada  analogiyaga  tebranish 

konturidagi,  bir  uchi  mahkamlangan  prujinaning,  suv  yo‘zida  so‘zib  yo‘rgan 

jismning, mayatnikning va hokazolarning tebranishlari misol bo‘la oladi. Analogiya 

usuli modellashtirish jarayonida shlatiladi. 

         

Analogiya metodi

 maktab fizika kursida keraklicha keng berilgan. Shuningdek, 

kо‘p fizika darsliklarida analogiya metodi elektromagnit tebranishni bayon qilishda 

foydalanilgan. 

---

Dastavval (avvalambor), fizik kattaliklar о‘rtasida analogiya belgilanadi: 

x

 ni siljishi 

q  zaryad bilan; 



 tezlikni va tok kuchi I bilan; a tezlanish bilan va tok kuchi 

t

I

 ni 

о‘zgarishini;  m  massa  bilan  va  L  induktivlikni  va  boshqalar.  Keyin,  analogiya 

metodidan foydalanib, Tomson formulasi 

LC

Ò







2

 keltirib chiqariladi, qanchaki 

maktab  о‘quvchilarga  prujinali  mayatnikning  tebranish  formulasi 

k

m

Т







2

 

oldindan  ma’lum.    Tajriba  yordamida  olingan  formulalarni  analogiya  metodini 

qо‘llashni  tо‘g‘ri  о‘lchamliligi  asosida  tasdiqlash  (asoslash)  va  keyin  tо‘g‘riligi 

metodik nuktai nazardan eng muhimidir. Shunday qilib, magnit maydon energiya 

formulasini 

2

2

LI

W

ì



 

kinetik  energiya 

2

2



m

E

k



  analogiyasi,  elektr  maydon  formulasi 

C

q

W

э

2

2



  ni  elastik 

deformatsiya energiya 

2

2

kx

E

p



 formulasi analogiyasi bо‘yicha chiqarish mumkin. 

  

Fizika  о‘qitish  amaliyotida  analogiya  qiyin  tushuncha  va  qonunlarni 

illyustratsiyasi uchun tez–tez qо‘llaniladi. Ishning ma’no bо‘yicha, bu о‘sha о‘quv 

modeli  bо‘lib,  ularda  fizik  hodisalar  maktab  о‘quvchilar  uchuvn  kо‘rgazmali 

bо‘lgan eng oddiyrog‘iga  almashtiriladi. Masalan, elektr zanjirida tokning harakati, 

о‘tkazgichlarni  ketma–ket va  parallel  ulash,  zanjirda  tok  manbaini  roli  о‘qituvchi 

tomonidan  gidrodinamik  analogiya  yordamida  tushuntiriladi.  E.Y.K.  tushunchasi 

mexaniq  model–analogiyasi  yordamida  yaxshi  illyustratsiyalanadi,  bunda 

spiralsimon og‘ma tekislikdan sharcha dumalatilanadi (sharchani dastlabki holatiga 

qaytarish  uchun  uni  kо‘tarishadi,  ya’ni  og‘irlik  kuchiga  qarshi  ish  bajariladi  va 

hokazo). 

  

Fizikada  analogiya  metodini  ahamiyatliligini  tushunish  va  maktab 

о‘quvchilarini  ilmiy  fikrlashini  rivojlanishi  uchun  ular  olamni  tushunishini 

shakllanishida foydalanishga kо‘nikish ular uchun juda muhimdir. Atrof olamdagi 

hodisalarni о‘zaro aloqadorligi va birligi haqida kо‘p narsa gapiriladi, masalan, fizik 

hodisalarni (gravitatsion  va elektrostatik  maydon о‘rtasidagi  ularni qonunlar bilan 

tavsiflaydigan  analogiya)  har  xil  tabiati  bо‘yicha  tavsiflari  uchun  analogik 

matematik tenglamalarni qо‘llanishi. 

  

Aqliy xulosa, nazariy muhokama yо‘li bilan xulosaga о‘tish jarayoni 

diduksiya

 

nomi  bilan  yuritiladi.  Diduktiv  aqliy  xulosa–nazariy  bilish  pog‘onani  (darajani) 

ajralmas  atributidir.  Diduksiyani  dastlabki  momenti  ayrim  mulohaza  (fikrlar) 

hisoblanib, bundaki u yoki boshqa logikani qoidasi bо‘yicha boshqa fikrlar (asorat, 

xulosalar) kiritiladi. Muhokamali diduktiv aqliy xulosa istagan nazariy bilim bо‘lishi 

mumkin,  shu  bilan  bir  qatorda  aksnoma,  postulat,  fan  tamoyil  (prinsip)i  bо‘ladi. 

Boshqacha aytganda, «diduksiyani ma’nosi xulosani kirishidan tarkib topadi, bunda 

u  qо‘llanilayotgan  qonun  va  logikani  qoidasi  asosidagi  mulohazali  fikrdan  kerakli 

bо‘lgani uchun kelib chiqadi». 

---

  

Induktiv va diduktiv aqliy xulosa о‘rtasida prinsipial (tamoyilli) farq mavjud. 

Induksiya hamma vaqt ko‘zatish natijalariga, tajriba dalillariga, tahlil natijalarini va 

nisbiylik  mulohazasini  umumlashtirishni  berishiga  tayanadi.  Diduksiya  esa–  bu 

«tayyor»    bilimlarni  tashkillashtirish  metodi,  haqiqiy  xulosa  beradigan  logika 

(qoidasiga  e’tibor  berish  va  haqiqiy  fikrlashda  harakatni  bir  mulohazasidan 

boshqasiga  о‘tish  tushuniladi.  Ammo  haqiqiy  fikrlashni  о‘zini  diduktiv  yо‘l  bilan 

isbotlab bо‘linmas edi. 

  

Masalan,  Eynshteynning  maxsus  nisbiylik  nazariyasi  ikkita  postulatda 

mavjud  bо‘ladi.  Bu  nazariy  mulohaza  barcha  STO  (maxsus  nisbiylik  nazariya–

MNN) MNN ning asoratlari–kinematik  va dinamik–fizika  va  matematikani  logika 

qonunlarida qо‘llaniladigan diduktiv  metod bilan  olinadi. Nazariyani xulosalarini 

haqiqiy  deb  hisoblash  mumkin,  ammo  har  holda  postulatlarni  haqqoniyligi 

isbotlanmaydi,  ular  tajribada  tasdiqlanishi  kerak.  Dalil  va  eksperimentlarni 

kengaygan  yig‘indisi  (masalan,  elementar  zarrachalarini  tо‘g‘ridan–tо‘g‘ri 

tasdiqlanishi  vaqtni  relyativistik  sekinlashishiga  olib  keldi.  Eynshteynning  barcha 

xulosa va bashoratlarini haqiqatligini tasdiqlashga imkon berdi.