Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti begimov Obidjon Norboboyevich Issiqlik ta’minoti tizimida aktiv va passiv quyosh qurilmalarining samaradorligini asoslash

2.17-rasm. Yassi quyosh kollektori chizmasi. 1.shaffof yopqich, 2. 
yig‘uvchi yuza, 3. qaytargich ekran, 4. issiqlik o‘tkazmaydigan qatlam, 5. 
korpus 

---

61 
Suv isitishga mo‘ljallangan yassi quyosh kollektori har xil materiallardan 
(po‘lat, gips, alyuminiy, plastmassa va boshqalar) tayyorlanishi mumkin. Lekin, 
ularning ishlashi bir xil prinsipga asoslangan. 
Bu - «Parnik effekti» deb atalib, quyosh energiyasini singdirish va uni 
minimal yo‘qotishlar bilan issiqlik energiyasiga aylantirishdan iborat. 
Quyosh kollektorlari konstruktiv jihatdan bajarilishiga ko‘ra turlicha bo‘lishi 
mumkin. Lekin, shunga qaramasdan konstruksiyalar quyidagi sanab o‘tiladigan 
bir qator o‘xshash unsurlarga ega. 
Yig‘uvchi yuza - quyosh kollektorlarining asosiy unsuri hisoblanadi. Odatda 
u misdan tayyorlanadi. Lekin, ba’zi hollarda, alyuminiy va plastmassaning 
maxsus turlari qo‘llanilishi mumkin. Yig‘uvchi yuza g‘ovak quvurlar qatoridan 
tashkil topadi. U quvur ichida aylanayotgan suvga quyosh issiqligini beradi. 
quyosh nurlari tushayotgan yuza shunday xususiyatga ega bo‘lishi kerakki, 
energiya yo‘qolishining minimal darajasida nur oqimining singishi maksimal 
bo‘lishi kerak. Bunday sifatga ega bo‘lgan yuzalar hosil qilish texnologiyasi 
bizga ma’lumki, selektiv qoplama bilan qoplashdan iborat. Har bir ishlab 
chiqaruvchi ko‘p xollarda, o‘z «nou-xau»sini qo‘llaydi. Ba’zi xollarda selektiv 
qoplamalar bilan qoplash o‘rniga kollektorning ishlash davri davomida quyosh 
nuri ta’siri va haroratning sikllik ravishda o‘zgarishiga chidamli bo‘lgan maxsus 
bo‘yoqlar bilan yuzani qoplashda foydalaniladi. Yig‘uvchi yuzalarning ko‘plab 
shakllari mavjud. Lekin, ularning ko‘pchiligi po‘lat konstruksiyali 
«Payvandlangan yuzalar» prinsipi asosida (2.17-rasm) yoki misdan tayyorlangan 
buyum uchun to‘siqli quvurlar panjarasi ko‘rinishida bo‘ladi. 
Quyosh kollektorlarining o‘lchamlari turlicha 0,5 dan 4 m
2
gacha bo‘lishi 
mumkin, lekin, ko‘p xollarda u 2 m
2
atrofida bo‘ladi. 
Shaffof qoplama 3 ta asosiy funksiyani bajaradi: «Parnik effekti»ni yuzaga 
keltirish, tashqi muxit ta’siridan kollektorni himoya qilish, energiya yo‘qolishini 
kamaytirish. 

---

62 
Plastmassadan tayyorlanadigan shaffof qoplamali kollektorlarning 
qo‘llanishi mavjud konstruksiyaning og‘irlik va tannarxini kamaytiradi. 
Konstruksiya mustahkamroq bo‘ladi va shunga mos ravishda mexanik ta’sirga 
chidamli bo‘ladi. Ammo, plastmassa tez eskiradi, ya’ni atmosfera ta’siriga u tez 
kirishadi va uning o‘tkazish qobiliyati tushib ketadi. Shular bilan bog‘liq holda 
qoplama sifatida maxsus sifatga va yuqori o‘tkazish qobiliyatga ega bo‘lgan 
shishadan ko‘proq foydalaniladi. Shishaning qalinligi 4 mm dan kam 
bo‘lmasligi kerak. 
Issiqlik izolyatsiyasi - energiyaning tashqi muxitga sochilishi xisobiga 
yo‘qolishini kamaytirish uchun xizmat qiladi. Kollektorning yon tomonlari va 
pastki yuzasi issiqlik izolyatsiyasi bilan qoplanadi. Odatda, izolyatsiyalovchi 
ashyo sifatida shisha tola, mineral paxta, penoplas va boshqa issiqlik 
o‘tkazuvchanligi kam bo‘lgan materiallardan foydalaniladi. Bundan tashqari, 
izolyatsiyalovchi va yig‘uvchi yuzalar o‘rtasida qaytaruvchi ekran 
joylashtiriladi. U bu yuzalar orasidagi kontaktni oldini oladi va yig‘uvchi 
yuzadan ajralib chiqayotgan energiyaning bir qismini orqaga ishchi hajmga 
qaytaradi. 
Korpus - bu konstruksiyaning tutib turuvchi unsuri hisoblanadi. Unda 
kollektorning komponentlari joylashgan. U po‘latdan, alyuminiy qotishmasidan 
va ba’zi hollarda plastmassadan tayyorlanishi mumkin. Korpus konstruksiyasini 
tashqi ta’sirdan himoya qiladigan, ya’ni u ob-havo sharoitlari o‘zgarishidan 
himoyalangan bo‘lishi va mexanik jixatdan mustahkam bo‘lishi kerak. Bundan 
tashqari, uning konstruksiyasi kollektorni mahkamlash imkoniyatini berishi va 
quvurlarni tutashtirish uchun bo‘laklarga bo‘linadigan birikmalarga ega bo‘lishi 
kerak. 
Kollektor ishi samaradorligi uni tavsiflovchi egri chiziq yordamida 
aniqlanadi (2.18-rasm). U kollektor foydali ish koeffitsenti (FIK) bilan 
o‘lchamsiz parametr T
ni bog‘laydi va quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: 
T =U
0
 T
u
 -Т
ur
(2.9) 
bu yerda: 

---

63 
I -tushayotgan quyosh radiatsiyasi zichligi Vt/m
2
T
u
 -kollektorga kirishdagi xarorat 
0
С 
Т
ur
 -tashqi muxit xarorati 
0
С 
U
0 
-10 Vt/m
2
(miqyosiy koeffitsenti) . 
2.18-rasmda ko‘rinib turibdiki, tashqi muxit va kollektorga tushayotgan 
suyuqlik haroratini o‘zaro teng bo‘lganda kollektor maksimal samara bilan 
ishlaydi. Kollektorga kirishdagi suyuqlik haroratining ko‘tarilish bilan uning 
FIKi tushadi va shunday fursat keladiki, kollektor orqali o‘tayotgan suyuqlik 
harorati ko‘tarilmaydi, ya’ni kollektor FIKi nolga teng bo‘ladi.