Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish va boshqaruv

Magnitomodulyatsion o‗zgartkichlar (magnit kompensatsiyali uzatuvchi 
o‗zgartkichlar) ning ishi magnit oqimlarini kompensatsiyalashga asoslangan. 
Magnitomodulyatsion o‗zgartkichlar birlachamchi asbob sezgir elementining chiziqli 
siljishini o‗zgarmas tokning unifikatsiyalangan chiqish signaliga o‗zgartirish uchun 
mo‗ljallangan. Bunday o‗zgartkichlarning ishlash prinsipi quyidagidan iborat: 
maxsus qurilma — indikatorda hosil qilinadigan boshqaruvchi magnit oqimi 
harakatdagi element o‗zgarmas magnitning (birlamchi o‗zgartkichning sezgir 
elementi bilan siljitiladigan) siljishida shu indikatorda teskari aloka toki yordamida 
hosil qilinadigan magnit maydoni bilan kompensatsiyalanadi. Bunda chiqish toki va 
qo‗zg‗aluvchan elementning siljishi va, demak, o‗lchanayotgan kattalik qiymati 
orasida ma‘lum munosabat o‗rnatiladi. 
O‗zgartkichning struktura sxemasi 2.5-rasmda keltirilgan.

---

58 
2.5 – rasm. O‗zgartkichning magnit kompensatsiyali strukturali sxemasi.
Birlamchi o‗zgartkichning qayishqoq sezgir elementi 1 o‗lchanayotgan kattalik 
O‗ ni o‗zgartkich 2 o‗zgarmas magnitining chiziqli siljishi X ga o‗zgartiradi. 
Magnitning siljishida boshqaruvchi magnit oqimi F
m
o‗zgaradi. U magnit oqimlari 3 
ning indikatorida teskari aloqa magnit okimi F
t.b. 
bilan tenglashadi. Indikator 
chiqishidan magnit oqimlari ayirmasi ∆F= F
m
- F
t.b. 
ga mutanosib bo‗lgan kuchlanish 
U paydo bo‗ladi. U kuchaytirgich 4 yordamida chiqish toki signali 1
chiq
ga 
o‗zgartiriladi. 
Chiqish toki I
chiq
masofadagi uzatish aloqasiga va bir vaqtda teskari aloqa 
qurilmasi 5 ga boradi, uning chiqish toki I
t.b 
magnit oqimi F
м
ni kompensatsiya 
qiluvchi magnit okimi F
tb
hosil qiladi. Shunday qilib, o‗lchanayotgan kattalik Y ni 
orttirilganda magnit siljishi X ortadi, boshqarish magnit oqimi F
m
ortadi va, demak, 
F
m
ni kompensatsiya qiluvchi magnit oqimi F
tb.
ni paydo qilish uchun katta chikish 
toki I
chiq
va teskari aloqa toki I
tb
zarur bo‗ladi. 
Teskari aloqa qurilmasi 5 o‗zgartirishning zarur qonuni I
chiq
= f(y) ni topish 
imkonini beradi. Bu munosabat yo chiziqli, yoki kvadratik bo‗lishi mumkin. 
Magnit kompensatsiyali o‗zgartkichning prinsipial sxemasi 2.6-rasmda 
ko‗rsatilgan.
2.6 – rasm. Magnit kompensatsiyali o‗zgartkichning blok – prinsipial sxemasi. 
O‗zgartkichda o‗lchanayotgan parametr (masalan, bosim) sezgir element 
(masalan, bir o‗ramli naychasimon prujina 7) bilan o‗zgarmas magnit 6 siljishiga 
o‗zgartiriladi. U magnit okimi F
m
ko‗rinishida boshqarish ta‘sirini hosil qiladi. Bu 

---

59 
oqim chiqish signali teskari aloqa chulg‗amlari w
t.b
dan o‗zgarmas tok I
chiq
o‗tganda 
paydo bo‗ladigan teskari aloqa magnit oqimi F
tb
bilan kompensatsiyalanadi. F
m
oqimni o‗zgartirganda magnit modulyatsion o‗zgartkich 5 o‗zaklarining 
magnitlanganligi o‗zgaradi va uning w
6
o‗ramlarida nomuvofiqlik signali paydo 
bo‗ladi. Bu signal kuchaytirish qurilmasi 3 ning masofaga uzatish aloqasiga va bir 
vaqtda teskari aloqa o‗ramasiga uzatiladigan chikish signali I ni boshqaradi. 
O‗zgartkich chegarasini sozlash uchun qarshilik 4 o‗zgartiriladi, nolga sozlash 
uchun esa ferromagnit shunt 1 ni 2 vint yordamida ravon siljitiladi. Magnit 
kompensatsiyali o‗zgartkichlar qator afzalliklarga ega: bir necha ikkilamchi 
asboblarni bitta o‗zgartkichga ulash imkoniga, titrashga nisbatan yetarlicha yuqori 
turg‗unlikka va mustahkamlikka ega. Kamchiliklari — harorat tufayli xatoligi ancha 
yuqori va kuchaytirgichning elektron sxemasi elementlariga zararli ta‘sir etuvchi 
muhitlarda ishlay olmaydi, shuningdek, sezgir element va magnit oqimi indikatori va 
xatoliklarining birlamchi o‗zgartkich xatoligiga ta‘siri katta. Shu turdagi 
o‗zgartkichlar 1 va 1,5 sinfli bo‗ladi. 
Ikkilamchi asboblar sifatida 1 va 1,5 sinfli milliampermetr yoki ASK tizimdagi 
ko‗p shkalali, tor profilli asboblardan foydalaniladi. 
Yuqorida ta‘riflangan ko‗rsatishlarni masofaga uzatish tizimlari birlamchi 
o‗zgartkichlar hosil qilgan chiziqli yoki burchakli siljishlar uncha katta bo‗lmagan 
hollarda ishlatiladi. Lekin ba‘zi hollarda o‗zgartkich chiqish o‗qining bir necha 
o‗ramida birlamchi asbob o‗zgartkichi signalini yoki bir necha metrga cho‗zilgan 
siljishlarni masofaga uzatish kerak bo‗ladi. Masalan, sath o‗lchagichlarda 
ko‗rsatishlarni masofaga uzatishda shunday vazifa qo‗yiladi. Bunday masalani 
selsinli uzatish yo‗li bilan hal qilish mumkin. O‗zgaruvchan tokda ishlaydigan selsinli 
masofaga uzatish ham burchakli siljishlarni uzatishga mo‗ljallangan. 
Uzatuvchi va qabul qiluvchi selsinlar sifatida kontakt halqalarga ega bo‗lgan 
sinxronlanuvchi asinxron elektr dvigatellar yoki chulg‗amsiz rotorli kontaktsiz 
selsinlar ishlatiladi. Uzatuvchi va qabul qiluvchi selsinlar rotorlarining simmmetrik 
holati buzilganda ularning chulg‗amida qiymatlari turlicha bo‗lgan EYKlar 
induksiyalanadi, aloqa simi bo‗yicha muvozanatlovchi toklar o‗tadi va sinxronlash 
momenti vujudga keladi, natijada qabul qiluvchi selsin rotori buriladi.
2.7 – rasm. Selsinli masofaga uzatish tizimining prinsipial sxemasi: 
a – indikatorli rejim; b – transformatorli rejim.
Selsinlarning bunday ulanishi (2.7-rasm, a) indikatorli rejim deyiladi. 

---

60 
Transformatorli rejimda (2.7-rasm, b) qabul qiluvchi selsinning rotori 
tormozlangan bo‗ladi va voltmetrning ko‗rsatishlari uzatuvchi selsin burilishiga 
mutanosib o‗zgaradi. Voltmetr qabul qiluvchi selsinning stator chulg‗amiga ulangan. 
Sanoat selsinlarning ta‘minlash kuchlanishining turli odatda, 50 dan 500 gs 
gacha chastotalariga mo‗ljallangan bir necha turlarini chiqarayapti. Kontaktli 
selsinlarning eng katta kamchiligi kontakt cho‗tkalaridagi xatoliklarga olib keluvchi 
va selsin ishining ishonchliligini kamaytiruvchi ishqalanishdan iborat.