Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish va boshqaruv

Kuch kompensatsiyali o‗zgartkichlar birlamchi asbob sezgir elementining 
kuchini 0—5 yoki 0—20 mA li o‗zgarmas tokning bir xillashtirilgan signaliga
o‗zgartirishga mo‗ljallangan. 
Elektr-kuch o‗zgartkichlarning ishlashi kuchni kompensatsiyalash prinsipiga 
asoslangan: sezgir element tomonidan o‗lchanayotgan kattalik ta‘sirida hosil qilingan 
kuch shu sezgir elementga teskari aloqa qurilmasi tomondan ta‘sir etadigan kuch 
bilan muvozanatlashadi. 
O‗lchash tizimi analog shoxobchasining elektr o‗zgartkichlarida elektr-kuch 
o‗zgartkichlarning ikki turidan foydalaniladi: kuch va chiqish signali orasida to‗g‗ri 
mutanosiblik (chiziqli) munosabatni ta‘minlaydigan chiziqli o‗zgartkichlar va chikish 
sngnali kuch qiymatidan olingan kvadrat ildizga mutanosib bo‗lgan kvadratik 
o‗zgartkichlar. Kvadratik uzgartkichlardan difmanometrlarda — sarf o‗lchagichlarda 
foydalaniladi. Ular chiqish signalini o‗lchanayotgan suyuqlik va gaz sarfiga to‗g‗ri 
mutanosib o‗zgaradigan o‗zgarmas tok ko‗rinishida olishni ta‘minlaydi. 
O‗zgartkichlar alohida blok ko‗rinishida yasaladigan UP-20 turli kuchaytirgich bilan 
komplektlanadi (jamlanadi). 
Chiziqli va kvadratik o‗zgartkichlar faqat kuch mexanizmi qurilmasi bilan farq 
qiladi. 

---

53 
2.1 – rasm. Kuch kompensatsiyali elektr analog o‗zgartkichi
Kuch kompensatsiyali elektr analog o‗zgartkichning prinsipipial sxemasi 2.1-
rasmda ko‗rsatilgan. O‗lchanayotgan parametr o‗lchash bloki 1 ning sezgir 
elementiga (masalan, manometr membranasiga) ta‘sir ko‗rsatadi va G‗ mutanosib 
kuchga aylanadi, bu signal richag 2 ga uzatiladi. Richagning surgich 3, oraliq richag 4 
va lentali tortqi 5 orqali burilishi kompensatsion richag 6 ga uzatiladi. Kompensatsion 
richagda differensial-transformatorli indikatorning o‗zagi 7 va magnitoelektr kuch 
mexanizmining g‗altagi 8 o‗rnatilgan. Yarmo 9 ikkilamchi chulg‗amlarining bir-
biriga qarab ulanishi natijasida hosil bo‗lgan zanjirdagi muvozanat o‗rtacha holatdan 
chetga chiqadi, sanoat chastotali o‗zgaruvchan tok signali paydo bo‗ladi. Bu signal 
elektron kuchaytirgich 10 ga keladi. Kuchaygan va to‗g‗rilangan signal masofaga 
uzatish aloqasiga va shu bilan birga, aloqa bilan ketma-ket bog‗langan muvozanat 
indikatorining g‗altagi 8 ga (teskari bog‗lanish) keladi. G‗altak 8 dagi tok hosil qilgan 
magnit maydon bilan doimiy magnit 11 o‗rtasidan o‗zaro ta‘sir natijasida richag 6 da 
kuch paydo bo‗ladi, bu kych o‗lchanayotgan kirish (masalan, bosim o‗zgarishi 
natijasida) kuchini muvozanatlaydi. Asbobning nol nuqtasi prujina 12 orqali 
sozlanadi. Asbobni o‗zgartkichning berilgan o‗lchash chegarasiga sozlash uchun 
surgich 3 va lentali tortqi 5 ni siljitiladi. 
Kuch kompensatsiyasi prinsipi shu sxemaga nisbatan quyidagidan iborat: 
muvozanat paytida sezgir element hosil qilgan kuch G‗ unga teskari aloqa tomonidan 
ta‘sir etadigan kuch Fm ga teng. 
Chiziqli o‗zgartkichda doimiy magnit 11 bilan g‗altakdan o‗tayotgan tok hosil 
qiladigan magnit maydoni orasidagi o‗zaro ta‘sir shu tokka mutanosib bo‗lgan, richag 
tizimi orqali kirish kuchini muvozanatlashtiradigan kuch hosil qiladi, ya‘ni,
F
M
=K*I
chiq 
, (2.1) 
bunda, F
M
— teskari aloqa tomonidan ta‘sir etadigan kuch; K—o‗zgarmas koeffitsiyent; 
I
chiq
 — chiqish toki. 
Kvadratik o‗zgartkichda teskari aloqa kuch F
M
bilan chiqish signali I
chiq
orasidagi o‗zaro ta‘sirlashuv magnitoelektr mexanizm o‗rniga elektromagnit kuch 
mexanizmini qo‗llash yordamida ta‘minlanadi. Bu holda teskari aloqa kuchi bilan 
chiqish signali orasidagi munosabat quyidagi ko‗rinishda bo‗ladi: 
F
м
=К*I
2
chiq
. (2.2) 

---

54 
UP-20 turidagi yarim o‗tkazgichli kuchaytirgich nomuvofiqlashtirish indikatori 
signalini o‗zgarmas elektr toki signaliga o‗zgartiradi. Signalni masofaga uzatish 10 
km ga yetishi mumkin. O‗zgartkichga ulanadigan ikkilamchi asboblarni ikki guruhga 
bo‗lish mumkin: o‗zgarmas tokning unifikatsiyalangan signalidan ishlaydigan 
(milliampermetrlar) va o‗zgarmas kuchlanish signalidan ishlaydigan asboblar 
(voltmetrlar, potensiometrlar, markaziy nazorat va boshqarishning elektr 
mashinalari).