Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

Tog‘ jinslarining radiaktivlik xususiyatlari. 
Tog‘ jinslarining radiaktivlik xususiyatlariga ularning tabiiy radiaktivlik 
bundan tashqari tog‘ jinslarida tarqalish va yutilish parametrlari. Tog‘ jinslarida tabiiy 
radiaktivlik ularning tarkibida radiaktiv elementlarning (uran U, toriy Th, radiy Ra) 
bo‘lishi yoki radiaktiv izotoplarning kaliy (K
40
), kalsiy, rubidiy, sirkoniy, qalay, temir 
va boshqalar bo‘lishidan kelib chiqadi. Bundan tashqari ayrim minerallar tashqi 
muhitdan radiaktiv elementlar va izotoplarni to‘plash (g‘ovaklik va yoriqlarda) 
xususiyatlariga ega. Ma’lumki yadro reaksiyalarida 

, 

- zarrachalari va 

- nurlar 

---

89 
chiqariladi. 

- nurlar juda qisqa elektr magnit to‘lqinlar bo‘lib, to‘lqin uzunligi 
)
10
(
1
10
ì
À

dan kam bo‘ladi va ular massasi va energiya kvanti bilan tavsiflanadi. 
To‘lqin uzunligiga qarab 

- nurlarning energiya kvanti 
13
10
08
,
0


dan 
13
10
8
,
4


Dj 
gacha boradi. 

- nurlarning yorib o‘tish xususiyatlari eng katta bo‘lib, radiaktiv 
kobaltning 

- nurlari dastasi 1,6 sm qalinlikdagi qo‘rg‘oshinda yoki 12 sm 
aluminiyda 2 martaga kamayadi. 
Tog‘ jinslarining radiaktivligi ko‘rsatkichi solishtirma radiaktivlik parametri 
(R) bilan baholanib 1 sekundda 1 kg moddada parchalangan atomlar soni bilan 
belgilanadi. Radiyning solishtirma radiaktivligi 
1
1
13
,
10
7
,
3



êã
ñ
ga teng bo‘ladi. 

- 
nurlari jismlardan o‘tganda yutilish va sochilish oqibatida o‘z energiyasini yo‘qotadi. 

- kvantining yutilishi, 

- kvanti butun energiyasini berib atomning elektron 
qobig‘idan elektronni urib chiqaradi (foto elektr effekt). 
Sochilish (tarqalish) esa 

- kvantidan bir qism energiyasini atom elektroniga 
berilishidir (kompton-effekt). Tog‘ jinslarida energiyaning sochilishi ko‘proq bo‘lib, 
umumiy yo‘qotilishning 90% ni tashkil qiladi. 
Namlikning ta’siri. Tashqi moddiy maydon tog‘ jinslarida uning tarkibiy 
qismini yoki aktiv fiziko – ximyaviy ta’sir ko‘rsatuvchi muhit vazifasini o‘taydi. 
Suyuqlarning tog‘ jinslariga ta’siri dinamik yoki statik bo‘lishi mumkin. Dinamik 
ta’sir tog‘ jinslarini mexanik yemirilishga va qo‘zg‘alishga olib keladi, statik ta’sir 
ularning shishiga, ivishiga va erishiga olib keladi. Suv tog‘ jinslarining mayda 
yoriqlari va g‘avaklariga tashqi bosim ostida kirib butun hajmga tarqaladi, zarrachalar 
orasidagi bog‘lanishni kamaytiradi, yoriqlarni kengaytiradi. Suv ta’siri ostida 
zarrachalar bog‘lanishini kamayishi tog‘ jinslarining mexanik xossalarini 
o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Tog‘ jinslarining namlanishidan Yung moduli kamayadi. 
Tog‘ jinslarining namligining ortishi mustahkamlik ko‘rsatkichlarini kamayishiga va 
deformatsiyalanish va plastikligini ortishiga olib keladi. Masalan, marmarning 
deformatsiyalanishi 2 marta, gillik qumtoshniki 3 marta, qumtoshniki 3,5 marta 

---

90 
ortadi. Tog‘ jinslarining mustahkamligini kamayishi  suvda ivish koeffitsienti  bilan 
baholanib, 
1
/
.
.


î
ñæ
í
ñæ
ð



bu yerda: 
ð

- suvda ivish koeffitsienti (razmokaniya); 
î
ñæ
í
ñæ
.
.
,


- suvda ivigancha va ivigandan so‘nggi qisilishga bo‘lgan 
mustahkamlik chegarasi.
Agar suvda ivish koeffitsienti 0,75 dan kam bo‘lsa, tog‘ jinslari kam 
ustuvorlikka ega bo‘lgan jinslar deyiladi. Namlik tog‘ jinslarining kon – texnologik 
parametrlarini kamaytiradi (qattiqligini, abrazivliligini, mo‘rtligini). Masalan, 
ohaktoshlar qattiqligi 10-15%, grinitlar qattiqligi 5-10%, alevrolitlarniki 50% gacha, 
plastiklik koeffitsienti 20% gacha ortadi.