Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

Nazorat savollari. 
1. Tog‘ jinslarining issiqlik xususiyatlarini ayting? 
2. Tog‘ jinslarining issiqlik sig’imi deb nimaga aytiladi 
3. Ion qutblanish deb nimaga aytiladi? 
4. Migratsion qutblanish deb nimaga aytiladi? 
5. Issiqlikdan kengayish deb nimaga aytiladi? 

---

83 
2.8-§. Tog‘ jinslarining elektr xususiyatlari. Elektr qutblanishi. 
 
Har bir tog‘ jinsiga erkin va bog‘langan zaryadlar mavjud. Tog‘ jinsining elektr 
maydoniga kiritilganda ularda bog‘langan zaryadlarni siljishi ro‘y beradi. Bu hodisa 
elektr qutblanishi hodisasi deyiladi.
Qutblanishni 4 turi mavjud bo‘lib: elektron, ion, dipol va miogratsion bo‘ladi.
1. Elektron qutblanish (R
el
) yadroga nisbatan elektron orbitalarning siljishi 
sababli bo‘ladi. 
n
Å
Ð
ý
ý
ýë




bu yerda: 
ý

- atomni qutblanishga moyillik 
ko‘rsatkichi, 
ý
Å
- elektron maydonining kuchlanganligi; 
n
- hajm birligidagi 
atomlar soni, 1/m
3
2. Ion qutblanish (R
i
) kristall panjaradagi ionlarning elektr maydoni ta’siri 
ostida siljishidan ro‘y berib, 
n
Å
Ð
ý
è
è




bu yerda: 
è

- ionning qutblanish 
ko‘rsatkichi. 
3. Dipol (orientatsiyalangan qutblanish) qutbli bog‘langan ionli tog‘ jinslarda 
uchraydi. Molekulada dipol momenti bo‘lib, umumiy moment nolga teng 
bo‘ladi. Agarda bunday tog‘ jinsini elektr maydoniga kiritsak tashqi 
maydon ta’sirida dipollar qutblanadi. 
4. Migratsion qutblanish (hajmiy) ko‘p fazali tog‘ jinslarida bo‘ladi. Ko‘p 
fazali tog‘ jinslarida har turlik elektr xususiyatlik zarrachalar bo‘ladi va 
g‘ovakliklarda elektrolitlar bo‘lib, elektr maydon ta’sirida qutblanadi. Tog‘ 
jinslarining umumiy qutblanishi barcha turdagi qutblanishlar yig‘indisiga 
teng. 
n
Å
Ð
ýî
ý
0


bu yerda: 
0

- o‘rtacha umumiy qutblanish ko‘rsatkichi.
Elektr maydonni ta’siri ostida tog‘ jinslarining qutblanishi natijasida 
deformatsiyalanish ro‘y beradi. Bu hodisa elektrostruksiya hodisasi deyiladi. Kvars 
mineraliga elektr maydoni ta’sirida kristallar deformatsiyalanadi yoki mexanik 
yuklamalar ta’sirida kvars minerali yuzalarida elektr zaryadlari hosil bo‘ladi. Bu 
hodisa pezoelektrik hodisasi deyiladi. Kristall qirralariga o‘zgaruvchan tok ta’sirida 
krisstal vibratsiyasini hosil qilish mumkin. Pezoeffekt 400 dan ko‘p minerallarda 

---

84 
uchraydi. Qutblanish ko‘rsatkichi pezoelektriklarda mexanik zo‘riqmalarga to‘g‘ri 
proporsional bo‘lib, 


ï
Ð
bu yerda: 

- pezoelektrik moduldir.
Ayrim minerallar qizdirilganda qarama-qarshi tomonlari zaryadlanib qoladi, 
sovutilganda teskari zaryadlanadi va zaryadlaganda esa qizish va sovush ro‘y beradi. 
Bu hodisa piroelektrik effekt deyiladi. Piroelektriklarga turmalil, vermikulit, nefelin, 
pirrotin va boshqalar kiradi.
Dielektrik kirituvchanlik. Elektr qutblanishida ichki elektrik maydoni hosil 
bo‘lib, tashqi maydonga teskari yo‘nalgan bo‘ladi. Maydonning elektr kuchlar 
yig‘indisi (Ye
e
) vakumdagiga nisbatan Ye
eo
/ Ye
e
vakumdagiga nisbatan qancha 
kamligini ko‘rsatadi va nisbiy dielektrik kirituvchanlik deyiladi (
÷

) va qutblanish 
ko‘rsatkichi bo‘ladi. 
1
/


ýî
î
ý
÷
Å
Ð


bu yerda: 
î

- elektr doimiysi bo‘lib, 
î

=8,85∙10
-
12
f/m, R
e
- qutblanish vektori. 
Elektr maydonining aylanma chastotasi 

0 dan 

ortishi bilan dielektrik 
kirituvchanlik sekin asta kamayib 1 ga yaqinlashadi. f =0 bo‘lganda barcha qutblanish 
turlari bo‘ladi va f =10
14
Gs bo‘lganda faqat elektron qutblanish bo‘ladi.
Elektr o‘tkazuvchanlik. Zaryadlarni o‘tkazgichning bir nuqtasidan boshqa 
nuqtasiga elektronlar va ionlar yordamida ko‘chirish elektr o‘tkazuvchanlik deyiladi. 
Vaqt birligi ichida ma’lum bir ko‘ndalang kesim yuzasidan elementar zaryad 
miqdorini ko‘chirish vektori elektr tokining zichligi deyiladi.
v
q
n




bu yerda: 
n
- zaryadlangan zarrachalarning hajm birligidagi soni; 
q
-
zarrachalar zaryadi; 
v
- zaryadlarning yo‘nalgan harakat tezligi. 
Tog‘ jinslari asosan yarim o‘tkazgichlar guruxiga kiradi, ularda o‘tkazgichlar 
va 
dielektriklar 
xususiyatlari 
mavjud 
(


÷

) 
va 
solishtirma 
elektrik 
o‘tkazuvchanlik 
0

ý

. 
Tog‘ jinslarida ion va elektron o‘tkazuvchanlik bo‘lib, mo‘rt minerallarda, 
galogen birikmalarda, nitratlar, sulfatlar va boshqalarda. Elektron o‘tkazuvchanlik 

---

85 
oksidlar, sulfatlar va og‘ir metallarga xos bo‘lib, tok tashuvchi erkin elektron 
hisoblanadi va u yadrodan uzoqroq masofada bo‘lishi kerak.