Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

Nazorat savollari. 
1. Hajmiy massa nima? 
2. G‘ovaklilik qanday aniqklanadi? 
3. Qisilishdagi mustahkamlik chegarasi qanday aniqlanadi 
4. Cho‘zilishdagi mustahkamlik chegarasi qanday aniqlanadi 
5. Yung moduli deb nimaga aytiladi 
6 Puasson koeffitsiyentieb nimaga aytiladi 

---

74 
2.6-§. Tog‘ jinslarning gidravlik xususiyatlari. Tog‘ jinslarida suyuqlik 
va gazlar miqdori. 
Tog‘ jinslarida g‘ovaklik va yoriqlarning bo‘lishi ularda suv va gazlar 
bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Tog‘ jinslari tarkibida ko‘pincha suv bo‘lib, ular turli 
holatlarda bo‘ladi. Kimyoviy, fizikaviy bog‘langan va erkin suv bo‘ladi. Kimyoviy 
bog‘langan suv boshqa molekulalar qatori minerallar kristal panjaralari tarkibiga 
kiradi. Masalan, gips 
O
H
CaSO
2
4
2

yoki kaolinit 
5
2
4
2
)
(
O
Si
OH
Al
bunday suvni ajratish 
mineralni yemirilishiga olib keladi. Fizik bog‘langan suv tog‘ jinslarining 
zarrachalari bilan mvlekulyar kuchlar yordamida maxkam bog‘langan bo‘lib, ular 
sirtida yupqa parda hosil qiladi. Undagi suv miqdori tog‘ jinsining ho‘llash 
xususiyatiga bog‘liq bo‘ldi. Ho‘llash xususiyati tog‘ jinslarining yupqa suv plyonkasi 
hosil qilishiga aytiladi. Tog‘ jinslarining ho‘llash xususiyati adsorbsion xususiyati 
bo‘lib molekulalar o‘z atrofida elektrostatik kuchlar ta’sirida suyuqlik molekulalarini 
to‘plashiga aytiladi. Ko‘pchilik tog‘ jinslari yaxshi qo‘llaniladigan (gidrofil) bo‘ladi. 
Ho‘llanmaydigan jinslar gidrofob jinslar deyiladi. Qisman va to‘liq ho‘llanmaydigan 
oltingugurt, ko‘mirlar, bitunli qumtoshlar bo‘ladi. Fizik bog‘langan suv tog‘ 
jinslarida siljimaydi, yuqori zichlikka (1.74g/sm
3 
gacha), kichik muzlash tempraturasi 
(-78
0
C), 
kichik 
issiqlik 
sig‘imiga, 
dielektrik 
kirituvchanlikka, 
elektr 
o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lib, erituvchan emas. U tog‘ jinsidan 105-110
0
C 
qizdirilganda ajralib chiqadi. Maksimal fizik bog‘langan suv miqdori tog‘ jinslarining 
maksimal gigrosikopligi va maksimal molekular suyuqlik sig‘imi bilan belgilanadi. 
Maksimal gidrosikoplik (
2

) tog‘ jinsi o‘z yuzasida 94% namlikdagi havodan 
oladigan maksimal suv miqdoriga aytiladi. Molekular suyuqlik sig‘imi (
ì

) – 
zarrachalar yuzasida molekular tortish kuchi bilan tutib turadigan suv miqdoriga 
aytiladi. 
c
c
ì
ì
m
m
m
/
)
(



bu yerda: m
c
-105-110
o
C quritilgan namuna massasi. 
Erkin suv tog‘ jinslarida kapilyar suvlar shaklda (mayda g‘ovakliklarda 
kapilyar kuchlar ta’sirida ushlab turiladigan), gravitatsion suv (katta g‘ovaklik va 
yoriqlarda og‘irlik kuchi yoki bosim ta’sirida ushlab turiladigan) shaklda bo‘ladi. 

---

75 
Kopilyar va gravitatsion suvning tog‘ jinsi ushlab turadigan maksimal suv sig‘imi 
bilan belgilanadi. Massalik to‘liq suv sig‘imi 
c
c
n
n
m
m
m
/
)
(



. Hajmlik to‘liq suv 
sig‘imi 
æ
n
æ
îá
n
V
V




/
/
.


bu yerda: m
n