Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

dt
d

bo‘lganda zo‘riqma qiymati vaqt 
davomida o‘zgarmaydi, u holda . Bunday sharoitda tog‘ jinslarining ma’lum bir 
tezlikda tinimsiz deformatsiyalanishi ro‘y beradi va u ga bog‘liq bo‘ladi. 
Tog‘ jinslarida deformatsiyalanish natijasida zo‘riqmalarning sekin asta 
pasayishi zo‘riqmalar relaksatsiyasi deyiladi. Oquvchanlik va zo‘riqma relaksatsiyasi 
bir realogik jarayon ikki ko‘rinishidir. Ko‘pchilik hollarda va o‘rtasidagi bog‘liqlik 
ekspotensial xarakterga ega bo‘lib, 



/
0
t
e


bu yerda: 
0

-namunadagi boshlangich zo‘riqma; 

-relaksatsiya davomiyligi bo‘lib, bu vaqt mobaynida tog‘ jinsi zo‘riqma e 
martaga kamayadi. Ko‘pchilik tog‘ jinslari relaksatsiya vaqti juda katta bo‘lib, qattiq 
jinslarda 100 – 1000 yilgacha boradi. 

---

66 
Tog‘ jinslarining mustahkamligi. 
Tog‘ jinslarining mustahkamligi shunday bir chegaraviy zo‘riqma bilan 
aniqlanadiki bu zo‘riqmada tog‘ jinsi yemiriladi. Mustahkamlik chegaralari qisilishga 
ñæ

, cho‘zilishga 
Ð

, siljishga 
ñä

, egilishga 
èçã

va boshqalarga bo‘linadi. Yemirilish 
– bu kristall panjaradagi atomlar va ionlar orasidagi bog‘lanishning uzilishidir. Tog‘ 
jinslarining yemirilishini bir necha masshtablari (ko‘rinishlari) bor: 
Megaskopik masshtab massivlarni portlatganda, siljishda va qulab tushganda 
ro‘y beradi. 
Makroskopik masshtab ekskvatorlarda, kombaynlarda va burg‘ulash vaqtida, 
drabilkalarda ro‘y beradi. 
Mikroskopik masshtab tegirmonlarda yanchilganda, burg‘ulashda va hokozolar. 
Yemirilish mexanizmi mo‘rt va plastik yemirilish ko‘rinishida bo‘ladi. Mo‘rt 
yemirilish mexanizmi A. Griffits tomonidan ishlab chiqilgan nazariya asosida 
ko‘rilib, bunda yemirilish boshlanishiga qattiq jism hajmida kritik yoriq bo‘lib, yoriq 
atrofida zo‘riqmalar konsentratsiyasi hosil bo‘ladi: 
r
l /
2
/



bu yerda: 2l – yoriq 
uzunligi, r – yoriq so‘ngida egilish radiusi. Yuzaga ta’sir ko‘rsatayotgan energiyaga 
proporsional ish 
S
S
ll
A
4

. Yoriq hosil qilish uchun kerak bo‘ladigan elastiklik 
energiyasi 
E
l
A
E
/
2
2



;
l
El
S
P


/
2

. Qisuvchi kuch ta’sirida yoriqlar yopiladi va 
ularning yuzida ishqalanish kuchlari paydo bo‘ladi, shuning uchun 
P
ñæ



.




1
2
/
1
2
1
4
/








tg
tg
P
ñæ
Bu yerda: 
2
2
,
0



tg
- ichki ishqalanish koeffitsiyenti. 
Mo‘rt yemirilish nazariyasiga asosan: 
17
5
/


Ð
ñæ


bo‘lib eksperimental 
ko‘rsatkichlarga yaqin keladi. 
Griffits tenglamasini plastik yemirilishga ham qo‘llash mumkin bunda 


l
l
l
Å
sn
sy
Ð


/
2


bu yerda: 
sy
l
ва 
sn
l
- elastik va plastik solishtirma sirt energiyasi. 
Lekin tog‘ jinslarini mustahkamligi Mor nazariyasi keng tarqalgan. Bu 
nazariya bo‘yicha urunma zo‘riqishlar 

yoki normal zo‘riqishlar ma’lum bir 
chegaradan oshganda yemirilish sodir bo‘ladi. Chegaraviy normal va urunma 

---

67 
zo‘riqmalar sxematik ko‘rinishda parabola hosil qiladi. Zo‘riqmalarning chegaraviy 
aylanalari tog‘ jinslarning mustahkamlik pasporti deyiladi. Mor nazariyasi tadqiqot 
ko‘rsatkichlari ko‘proq to‘g‘ri keladi. Mustahkamlik pasporti analitik ko‘rinishi 
parabolani beradi.






ñæ
ñæ
Ð
Ð
Ð
ñæ
Ð













2
2
yoki (ordinata o‘qidan ma’lum bir masofada) to‘g‘ri chiziq shaklda bo‘ladi:



tg
Ê
ñö


Bu yerda: 

- ichki ishqalanish burchagi; 

tg
- ichki ishqalanish koeffitsiyenti; 
ñö
Ê
- normal zo‘riqma bo‘lmaganda tog‘ jinsi qirqilishga mustahkamlik 
chegarasi. Ilashish kuchlari va cho‘zilishga qarshiligi bo‘lmagan yumshoq tog‘ jinslar 
Mor diagrammasi to‘g‘ri chiziqli bo‘lib, koordinata boshidan boshlanadi. Bunda 



/

tg
yumshoq massivni tabiiy qiyalik burchagini tavsiflaydi. Bog‘langan plastik 
jinslarda 
ñæ

va 
Ð

yaqinligi uchun Mor aylanalari chizig‘i obsissa o‘qiga parallel 
joylashgan bo‘lib, 

tg
=0 bo‘ladi. Tog‘ jinslarini hosil qiluvchi minerallardan yuqori 
mustahkamlikka egaligi kvars bo‘lib, 500 mPa dan yuqori bo‘ladi, dala shpatlari, 
piroksen, olivin va magnezial minerallar 200-500 mPa gacha, kalsit 20 mPa gacha 
bo‘ladi. Shuning uchun kvarsli jinslar yuqori mustahkamlikka ega. Ko‘p tog‘ 
jinslarining cho‘zilishga bo‘lgan mustahkamlik chegarasi 20 mPa dan oshmaydi va 
(0,1-0,02)
ñæ

tashkil qiladi. Siljishga va egilishga bo‘lgan mustahkamlik chegarasi 
doimo 
ñæ

kichik va 
Ð

dan katta bo‘ladi. Masalan, 
ñä

granitlarda 38 mPa, 
bazaltlarda 30-50 mPa. Tog‘ jinslarining mustahkamligiga ta’sir ko‘rsatadigan 
sabablardan biri ularning g‘ovakligi va yoriqligi. G‘ovaklik 20% gacha bo‘lganda 
qisilishga mustahkamlik chegarasini quyidagi kvadrat tenglamadan aniqlash mumkin: 
2
/
)
1
(
Ð
à
ñæî
ñæ




Bu yerda: 
4
5
,
1
/


à
- g‘ovaklik shakli parametri; 
ñæî

- mineral fazaning mustahkamlik chegarasi. 

---

68