Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

Tog‘ jinslarining akustik xususiyatlari 
Tog‘ jinslarining akustik xususiyatlari deb, ularda tebranishlarning tarqalish 
qonuniyatlarini belgilaydigan ko‘rsatkichlariga aytiladi. Tog‘ jinslarida tebranishlarni 
tarqalish jarayoni to‘qin tenglamasi bilan belgilanadi: 
2
2
2
2
2
jt
U
j
U
v


Bu yerda: 

- operatori Laplas 
2
2
2
2
2
2
2
jz
j
jy
j
jx
j




; 
v – tebranishlarning tarqalish tezligi; 
U – tog‘ jinsi zarrachalarning siljish amplitudasi; 
t – to‘lqinlar tarqalish vaqti. 
Elastik to‘lqinlar chastotasiga qarab infratovush – 20 Gs gacha, tovush 
to‘lqinlari 20-20000 Gs, ultratovush to‘lqinlari 20000 Gs dan yuqori va Ripertovush 
1000 mGs dan yuqori turlariga bo‘linadi. Tog‘ jinslarining asosiy akustik 
parametrlariga elastik to‘lqinlarning tarqalish tezligi, yutilish koeffitsiyenti va to‘lqin 
qarshiligi kiradi. Har xil tog‘ jinslari kontaktida elastik to‘lqinlarning qaytish va 
sinish hodisalari bo‘ladi. Elastik deformatsiya turiga qarab to‘lqinlar: bo‘ylama – 
hajmiy qisilish va cho‘zilish deformatsiyalarining tog‘ jinslarida tarqalishi; 
ko‘ndalang – siljish deformatsiyalarini tarqalishi. Ko‘ndalang to‘lqinlar faqat qattiq 
jinslarda bo‘ladi. Chunki, suyuqlik va gazlarda siljish bo‘lmaydi. Bo‘ylama 
to‘lqinlarning tarqalish tezligi 
)
2
1
)(
1
(
)
1
(








E
v
P
Agarda 
25
,
0


bo‘lsa, 

E
v
P

ko‘ndalang to‘lqinlarning tarqalish tezligi 
)
1
(
2






E
G
v
S

---

69 
Agarda 
25
,
0


bo‘lsa, 

E
v
S
63
,
0

yuzaki to‘lqinning tarqalish tezligi 
)
1
(
)
12
,
1
87
,
0
(






G
v
L
Agarda 
25
,
0


bo‘lsa, 

E
v
v
S
L
58
,
0
92
,
0


Bunda doimo quyidagi nisbatlar saqlanadi 
L
S
P
v
v
v


. 
Bo‘ylama to‘lqinlar tezligi Yung moduli (E) va Puasson koeffitsiyenti (

) 
ortishi bilan ortadi. G‘ovaklilik Yung modulini va tarqalish tezligini kamaytiradi. 
Elastik tebranishlar amplitudasi (U), yutilgan to‘lqin yo‘liga (х) eksponensial bog‘liq 
bo‘ladi. 
x
o
e
U
U



bu yerda: 

- yutilish koeffitsiyenti, м
-1
. To‘lqinlarning 
so‘nuvchanligi solishtirma to‘lqin qarshiligiga (solishtirma akustik impedansga) 
bog‘liq bo‘lib, 
v
v
P
z



/
/
bu yerda: Р – to‘lqin bosimi; v
/
- zarrachalarning oniy 
tezligi. 
Solishtirma to‘lqin qarshiligi tog‘ jinslarining elastik to‘lqinlarni qaytarish va 
sindirish xususiyatlarini belgilaydi. 
Elastik to‘lqinlar chastotasiga qarab infratovush – 20 Gs gacha, tovush 
to‘lqinlari 20-20000 Gs, ultratovush to‘lqinlari 20000 Gs dan yuqori va Ripertovush 
1000 mGs dan yuqori turlariga bo‘linadi. Tog‘ jinslarining asosiy akustik 
parametrlariga elastik to‘lqinlarning tarqalish tezligi, yutilish koeffitsiyenti va to‘lqin 
qarshiligi kiradi. Har xil tog‘ jinslari kontaktida elastik to‘lqinlarning qaytish va 
sinish hodisalari bo‘ladi. Elastik deformatsiya turiga qarab to‘lqinlar: bo‘ylama – 
hajmiy qisilish va cho‘zilish deformatsiyalarining tog‘ jinslarida tarqalishi;