Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti y. L karimov., Z. Y latipov., U. X eshonqulov., O. A qayumov

 – suv bilan to‘ldirilgan tog‘ jinsi massasi; 
æ
V
- suv hajmi,
V
- tog‘ jinsi hajmi; 
æ

- suvning zichligi; 

- tog‘ jinsining hajmiy massasi. 
Tabiiy sharoitda tog‘ jinsini suv bilan to‘laligini belgilashda suv to‘laligi 
koeffitsienti qo‘llaniladi. 
n
â
ï
å
âí
V
V
Ê
/
/




Bu yerda: 
å

-tabiiy ho‘lligi; 
n
â
V
âà
V
..
..
- suv va g‘ovaklik hajmlari. 
Tog‘ jinsini mexanik ta’sirlaridan suvni qaytarib berishi suv berishi 
(vodootdacha) deyiladi
ì
n





. Tog‘ jinslarida suvdan tashqari neft va gaz ham 
uchraydi. 
Suyuqlik va gazlarni tog‘ jinslaridagi harakati.
Suyuqlik va gazlar g‘ovakliklar va yoriqliklardan harakatlanish xususiyatlariga 
ega. Tog‘ jinslarini o‘zidan flyuidlarni (suyuqlik va gazlarni) o‘tkazishi uning 
o‘tkazuvchanligi deyiladi.

---

76 
19-rasm. Suyuqlik va gazlarni tog‘ jinslaridagi harakati 
O‘tkazuvchanlik fizik (absolyut) va fazalik (foydali) bo‘ladi. 
Fizik o‘tkazuvchanlik bu tog‘ jinsidan bir turdagi suyuqlik va gazni 
o‘tkazishidir. Fazalik o‘tkazuvchanlik tog‘ jinslarning bir turda bo‘lmagan suyuqlik 
bilan to‘ldirilgan bo‘lib ularning alohida fazalarini o‘tkazilishiga aytiladi. 
O‘tkazuvchanlik o‘tkazuvchanlik koeffitsienti bilan belgilanib Darsi tenglamasidan 
tanlanadi: 


l
St
Ð
K
Q
ïð



/
bundan 
t
P
S
l
Q
K
ïð





/
Bu yerda: 

l
Q


- masofani bosib o‘tgan suyuqlik miqdori, (m
3
); 

P

- filtrlash yo‘lidagi bosim farqi; 
S – namunaning ko‘ndalang kesim yuzasi; 
t – filtrlanish vaqti; s, 

- suyuqlik yopishqoqligi, Pas. 
Kon sanoatida filtrlanish koeffitsienti 
tS
Q
Ê
ô
/

keng tarqalgan filtrlanish 
koeffitsientiga qarab tog‘ jinslari suv o‘tkazmaydigan (
1
,
0

ô
Ê
m/sut), kam 
o‘tkazadigan (
10
1
,
0


ô
Ê
m/sut), o‘rtacha o‘tkazadigan (
500
10


ô
Ê
m/sut), yengil 
o‘tkazadigan (
1000

ô
Ê
m/sut). Suv o‘tkazuvchanlik asosan tog‘ jinslarining 
g‘ovaklik va yoriqlik kattaligiga bog‘liq bo‘lib, yuqori kapilyar jinslar yaxshi, 
kapilyar jinslar o‘rtacha va subkapilyar jinslar yomon o‘tkazadi. 
Tog‘ jinslarining issiqlik yutishi ularning molekulalarining kinetik 
energiyasining oshishiga va haroratining ortib ketishiga olib keladi. Harorat ortishi 
bilan ularning molekula va ionlarining tebranishlar amplitudasi ortadi. Bunda 
haroratning ortishi dT issiqlik miqdori dQ ga to‘g‘ri proporsional bo‘lib, dQ= SdT bu 
yerda: S – jinsning issiqlik sig‘imi. S ning massaga nisbati solishtirma issiqlik sig‘imi 
deyiladi. 
m
c
Ñ

yoki 
dTm
dQ
c

. Demak, massa birligini haroratini 1
o
S oshirish uchun 
kerak bo‘ladigan issiqlik miqdori solishtirma issiqlik sig‘imi deyiladi. Issiqlik uzatish 

---

77 
(teploprovodnost) qattiq jinslarda elektronlarning urunishidan kinetik energiyani 
uzatish yo‘li bilan yoki kristall panjara tebranishida zarrachalarga uzatish yo‘li bilan 
sodir bo‘ladi. Birinchi turdagi metallar va yarim o‘tkazgichlarda sodir bo‘ladi. 
Ikkinchisi esa Kvant nazariyasi asosida tushuntiriladi. 
Kvazi – zarrachalar – fononlar ya’ni kristall panjara tebranishlari kvanti tog‘ 
jinslariga miqdori o‘zgarmas bo‘lmasdan harorat ortishi bilan ularning soni ham 
ortadi. 300
o
C haroratda 1 sm
3
tog‘ jinsida taxminan 10
20
ta fonon bo‘ladi. Har bir 
fonon fotonga o‘xshab 
hf
energiyaga ega bo‘ladi. Bu yerda: h – Plank doimiysi; 
h=1,0546∙10
-34
f
c
D
æ
.
.
- issiqlikdan tebranishlar chastotasi. Dt vaqt davomida issiqlik 
S

yuza orqali bir yuzadan ikkinchi yuzaga harorati 
1
T
dan 
2
T
ga o‘tgandagi issiqlik 
miqdori dQ bo‘lib, 
Sdt
x
T
dQ





formuladan topiladi. Bu yerda: 

- ushbu 
moddaning issiqlik o‘tkazish koeffitsienti;
x
T


- x o‘qi bo‘ylab issiqlik gradienti. 
Parametr 
Sdt
dQ

S

yuzadan vaft birligi ichida o‘tadigan issiqlik miqdori bo‘lib, 
solishtirma issiqlik oqimi (q) deyiladi. Shunday qilib, issiqlik o‘tkazish koeffitsienti 
issiqlik oqimining issiqlik gradientiga nisbatiga teng. 
gradT
q


. Fonon issiqlik 
o‘tkazuvchanlik zarrachalarning elastik to‘lqinlari yordamida uzatiladi.