Qishloq xo‘jaligi uchun ajratilgan maydonlardan unumli foydalanishda, avvalo
Tuproq eroziyasi va uning turlari
Download 106.04 Kb. Pdf ko'rish
|
IRRIGATSIYA va MELIORATSIYA
|
11.2. Tuproq eroziyasi va uning turlari Tuproqning ustki va ostki hosildor qatlamlarining shamol, erigan qor va yomg‘ir hamda sug‘orish suvlari ta’sirida yuvilib yoki uchirilib ketishiga tuproq eroziyasi deyiladi. Eroziya dehqonchilik uchun juda katta zarar keltiruvchi ofat hisoblanadi va lotincha "erosia" degan so‘zdan olingan bo‘lib, "kemirish" yoki "emirish" degan ma’noni bildiradi. Tuproq eroziyasi tabiiy va sun’iyga bo‘linadi. Tuproqni kishilarning xo‘jalik faoliyati ta’sirisiz tabiiy holda eroziyaga uchrashi tabiiy eroziya deb, kishilarning ta’siri natijasida eroziyaga uchrashi sun’iy (antropogen) yoki tezlashtirilgan eroziya deb aytiladi. Tuproqning ustki unumdor (gumus) qatlami tabiiy va antropogen eroziya ta’sirida yuvilib va uchirib ketiladi. Natijada tuproq qashshoqlashib uning tarkibi buzilib, yaroqsiz yerlarga aylanib qoladi. Eroziyaga uchragan tuproqda hosildorlik 5– 10 marotaba kamayib, har xil begona o‘tlar 2–4 marta ko‘payadi. Shu sababli dunyo bo‘yicha eroziya natijasida yiliga (L. I. Kurakova ma’lumotiga ko‘ra) 1000 mlrd. dollar zarar ko‘rilmoqda. Tabiatda tuproqning tabiiy holda eroziyaga uchrash jarayonlari geologik eroziya deb yuritiladi. Geologik eroziya bu insonning ta’sirisiz ro‘y beradigan jarayon bo‘lib, bu jarayon tuproq hosil bo‘lish jarayoni tezligiga tengdir. Geologik eroziya yer 160 evolutsiyasining bir qismi hisoblanib, uni oldini olish mumkin emas. Chunki u butun geologik davrda davom etadi. Geologik eroziya tektonik jarayonlar tufayli ro‘y beradi. Tektonik jarayonlar ta’sirida tog‘lar ko‘tariladi, muzlar harakat qiladi, daryo vodiylarida qator qayirlar vujudga keladi, transgressiya tufayli ko‘p joylarni dengiz suvi bosadi. Vaqtning o‘tishi bilan nurash tufayli baland tog‘lar (Qozog‘iston past tog‘lari) pasayadi, muz qaytadi, dengiz chekinadi, ular o‘rnida asta–sekin tuproq vujudga kelib, o‘simliklar o‘sadi, tuproqning ustki qismida yana hosildor qatlam vujudga kela boshlaydi. Daryo vodiylarida esa qator qayirlar va deltalar shakllanadi. Tuproqning sun’iy yoki tezlashtirilgan eroziyasi yer yuzida inson paydo bo‘lgandan so‘ng yerlardan noto‘g‘ri foydalanish tufayli ro‘y bera boshlagan. Tezlashtirilgan eroziya ta’sirida tuproqning ustki hosildor qismi deyarli uchirilib, yuvilib yo‘q qilinadi. Bu eroziya tabiiy geologik eroziyaga nisbatan ming marotaba tez ro‘y beradi. Tezlashtirilgan eroziya dunyo bo‘yicha dehqonchilik uchun ofat hisoblanadi. Chunki qisqa vaqt ichida bu eroziya ta’sirida millionlab gektar tuproqning ustki hosildor qismi yemirilib hosilsiz yerlarga aylanib qoladi. So‘nggi yuz yil ichida dunyoda 2 mlrd. ga hosildor tuproqlar eroziyaga uchrab ishdan chiqqan. Bu davr mobaynida tezlashtirilgan eroziya ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarda tez sodir bo‘lgan. Amerikalik olim T. Konke va A. Bertraning yozishicha, Amerika materigiga mustamlakachilar kelgandan buyon yerga nisbatan noto‘g‘ri munosabatda bo‘lish tufayli, o‘rmonlar kesilib, tuproq hosilsiz yerlarga aylantirib yuborilgan. Darhaqiqat, hozirgi vaqtda AQShda eroziyaga qarshi choralar ko‘rilishiga qaramay (L. I. Kurakova ma’lumotiga ko‘ra) 300 mln. gektardan ko‘proq yer tezlashtirilgan eroziyadan zarar ko‘rgan. Shuning 110 mln. gektari haydaladigan yerlarga to‘g‘ri keladi. Hozir har yili AQShda ekin dalalari va yaylovlardan eroziya tufayli 2,7 mlrd. t tuproqning hosildor qismi yemirilib ketmoqda. Tezlashtirilgan eroziya tropik rayonlarda o‘rmonlarning rejasiz kesilishi oqibatida faol sodir bo‘lmoqda. Natijada, hozir Madagaskar oroli hududining 8/10 qismi, Chili yerlarining 72% i eroziyaga uchragan. Eroziya tufayli Xitoyda 25% 161 tuproqning hosildor qismi yo‘q bo‘lgan. Dunyo bo‘yicha tezlashtirilgan eroziya tufayli har kuni 3200 ga hosildor yer ishdan chiqmoqda. Ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiyoti natijasida ishdan chiqqan tuproq maydoni kun sayin ortib bormoqda. Tezlashtirilgan eroziya hamdo‘stlik davlatlari, jumladan, O‘zbekistonda ham ba’zan ilg‘or agrotexnikaga qat’iy rioya qilinmagan hollarda, tuproqqa ishlov berish natijasida sodir bo‘lmoqda. N. A. Askochenskiyning hisobicha, sobiq ittifoq davlatlarida yuvilgan tuproq maydoni 60–80 mln. ga tashkil etib, jarlar hosil bo‘lishi tufayli 4,5 mln. ga yer ishdan chiqqan. Shamol eroziyasiga uchragan maydon ko‘lami 30–40 mln. gektarga yetgan. Hamdo‘stlik mamlakatlarida qishloq xo‘jaligida foydalanadigan yer maydonining 9% i, haydaladigan yerlar maydonining 24% i eroziyaga duchor bo‘lgan. O‘zbekiston Respublikasining tog‘ va tog‘ oldi rayonlari hududining 50% i sel eroziyasiga uchragan. Sug‘oriladigan zonada u yoki bu darajada eroziyaga uchragan tuproq maydoni 2,8 mln. ga. Tuproq eroziyasi natijasida yerlar kam hosilli yerlarga aylanib, qishloq xo‘jalik oborotidan chiqib qoladi. Shuning uchun tuproqning tezlashtirilgan eroziyasi oldini olish va yerlarimizning hosildorligini oshirib borishimiz kerak. Chunki tuproq bu shunday tabiiy resurski, agar undan fan yutuqlariga asoslanib, ilg‘or agrotexnikani qo‘llab, to‘g‘ri, oqilona foydalanilsa, uning hosildorligi oshib boraveradi. Yonbag‘irlari tik bo‘lgan yerlarni noto‘g‘ri haydash suv eroziyasi jarayonini juda ham tezlashtiradi. Qiyaligi 2–3 o bo‘lgan yonbag‘irlarni bo‘ylamasiga haydash, qorlarning erishi va yomg‘irdan vujudga kelgan suv ta’sirida tuproq yuvilishiga sabab bo‘ladi. Shu sababli yonbag‘irlari qiya bo‘lgan yerlarni ko‘ndalangiga haydash va iloji boricha bu yerlarga bir yillik ekinlarni kam ekish zarur. Eroziyaga qarshi maxsus choralar ko‘rilganda qiyaligi, 6–10 o bo‘lgan yerlarni haydash mumkin. Qiyaligi 10 0 dan ortiq bo‘lgan yerlarni haydash xavfli bo‘lib, bunda suv eroziyasi tezlashadi. Qirg‘iziston tuproqshunoslarining ma’lumotiga ko‘ra, yonbag‘ir yotiq bo‘lgan yerlar bir marta sug‘orilganda jo‘yaklardan yuvilgan tuproq gektariga 690 tonnaga yetgan. O‘zbekiston tuproqshunoslarining qiyaligi 10 0 va 20 0 bo‘lgan yerlarda o‘tkazgan tajribalariga ko‘ra, qiyaligi 10 0 bo‘lgan yerda yog‘in miqdori 2,5 162 mm bo‘lganda oqim vujudga kelmagan, qiyaligi 20 0 bo‘lgan yerda esa har gektaridan 18 m 3 oqim vujudga kelgan. Xuddi shu joyda yog‘in miqdori 46,3 mm bo‘lganda 10 0 yonbag‘irda gektaridan 104 m 3 , 20 0 li yonbag‘irda esa 216 m 3 oqim vujudga kelgan. Demak, yer qiyaligi qancha katta bo‘lsa, eroziya jarayoni shunchalik tez ro‘y berar ekan. Ma’lum hududga doimo bir xil ekin ekilaversa tuproqning holati yomonlashib, ozuqa moddalar miqdori kamayib boraveradi. Juda ko‘p xo‘jaliklarda tuproqdagi ozuqa moddalarni ko‘paytirish maqsadida mineral o‘g‘itlar ishlatiladi. Natijada tuproq tarkibida mineral moddalar ko‘payib, organik moddalar kamayadi. Oqibatda, tuproqning fizik xususiyatlari buziladi, tarkibi yomonlashadi, suv va shamol eroziyasiga ta’sirchan bo‘lib qoladi. Shu sababli o‘t-dala almashlab ekishni joriy qilish, organik o‘g‘itlar solish tuproqning tarkibini yaxshilaydi va eroziya jarayoni sustlashadi. Qumloq va qumli yerlarni haydashda shamol kuchini, yo‘nalishini hisobga olib, iloji boricha ko‘p yillik yem-xashak ekinlari ekish, so‘ngra tuproq tarkibi yaxshilangach, bir yillik ekinlar ekish yaxshi natija beradi. Aks holda shamol yoki suv ta’sirida tuproq eroziyaga duchor bo‘ladi. Nihoyat, sug‘oriladigan yerlarda ekiladigan ekinlarning sug‘orish me’yoriga, qoidasiga va sug‘orishning ilg‘or usullariga rioya qilinmagan holda ish tutish yerlarning qayta sho‘rlashishiga, jarlarning vujudga kelishiga, ortiqcha namiqqan va sho‘rlangan yerlar maydonining ko‘payishiga sabab bo‘ladi. Tuproqni eroziyadan muhofaza qilishda o‘rmon va umuman o‘simliklarning roli juda katta. Chunki o‘simliklar tuproqda chirindi miqdorini ko‘paytirishdan tashqari qor va yomg‘ir suvlarining yer sirtidan oqib ketishini kamaytiradi, ularning tuproq orasiga singishiga yordam beradi, natijada tuproqda nam saqlanib qolishiga imkon yaratadi. F. K. Kocherga ma’lumotiga ko‘ra, O‘rta Osiyo tog‘li rayonlarida o‘rmonlar yer usti oqimini susaytirib, tuproqqa singdirishi orqali yog‘in suvlarining 50% ini tutib qoladi. Aksincha, o‘rmon va butalarni ko‘plab kesish natijasida yoqqan yog‘inning 90% i tog‘ yonbag‘irlari orqali oqib ketadi. Umuman o‘rmonlar kesilgan yerlarda yer usti oqimi 2–3 marta ko‘payib, yer ostiga singishi kamayadi, tuproqda 163 namlik kamayib, sizot suvlari sathi pasayadi, tuproq eroziyasi kuchayadi. Mutaxassislarning ma’lumotiga ko‘ra 10 ming ga yerdagi o‘rmonzorlar 500 ming m 3 suvni ushlab qolishga qodir ekan. O‘simliklar qoplami qanchalik zich bo‘lsa, tuproq eroziyasi shunchalik sustlashadi. Zichligi 0,6-0,8 va undan yuqori bo‘lgan o‘rmonlarda eroziya kuzatilmaydi. Ekiladigan ekinlarning zichligi kamaygan sari tuproqning suv o‘tkazuvchanligi ham kamayib boradi. Tajriba kuzatuvlari natijalari zichligi 0,5-0,8 bo‘lgan o‘rmon tuproqlari bilan o‘rmonsiz maydonlar tuproqlarining suv o‘tkazuvchanligi nisbati 30/1 ekanligini, zichligi 0,3 bo‘lgan maydonlardagi nisbati 7/1 ekanligini ko‘rsatgan. Bunda to‘kilgan barglardan hosil bo‘lgan to‘sham va daraxt barglari ham suv shimiluvchanlik va yomg‘ir kuchining yerga ta’sirini kamaytirishda muhim o‘rin tutadi. Aksincha, o‘simlikning zichligi 0,25 bo‘lsa, yog‘in miqdori 6,4 mm bo‘lganda har gektar yerda 21,0 m 3 , yog‘in miqdori 49,6 mm bo‘lganda esa 232,3 m 3 suv oqimi vujudga keladi. Natijada tuproqning ustki hosildor qismi yuviladi, eroziya jarayoni boshlanadi. O‘simliklar bilan qoplangan yerlarda ochiq joylarga nisbatan tuproqda nam ko‘p bo‘lib, suv kam bug‘lanadi. Masalan, may-iyun oylarida Zarafshon vodiysining o‘simliklar bilan qoplangan yerlaridagi tuproqning 10 sm qismidan bo‘lgan bug‘lanishning miqdori ochiq joydagi tuproqqa nisbatan 1,1–1,6% kam bo‘lgan. Shuningdek, tekislik joylarda (ayniqsa, Markaziy Osiyo cho‘llarida) tuproqning unumdor qismini shamol ta’sirida uchirilib ketishidan saqlashda va qumlarni mustahkamlashda ihotazorlarning roli juda katta. Eroziya jarayonining vujudga kelishida va uning tezlashishida yaylovlardan noto‘g‘ri, pala-partish foydalanish ham muhim omil hisoblanadi. Chorva mollarining ko‘payishi ham o‘simliklar qoplami holatining yomonlashishiga sabab bo‘ladi. Chunki mollar hali yetilmagan yosh o‘simliklarni yeb, nobud qiladi. Bir maydonda doimo mol boqilishi natijasida, o‘sha joyning o‘simlik qoplami siyraklashadi, ayniqsa, tuyoqlari bilan o‘simliklarni kesib, tuproqni bo‘shatib yuboradi. So‘ngra 164 yog‘in suvlari yoki shamol tufayli u yerlarda tuproq eroziyasi boshlanadi. AQShda chorva mollari ko‘p boqilgan, o‘simliklar siyraklashib eroziyaga uchragan yaylovlarga yoqqan yog‘inlarning (O. S. Ouenning ma’lumotiga ko‘ra) 61% i oqimga aylanib, har gektardan 16 t tuproqning yuvilib ketganligi qayd etilgan. Lekin mollar ko‘p boqilmagan o‘simliklar yaxshi saqlangan qo‘shni yaylovlarda esa yoqqan yog‘inning faqat 0,5% i oqimga aylangan, qolgani tuproq tarkibida saqlanib har gektar maydondan faqat 7 kg tuproq yuvilgan. Hamdo‘stlik mamlakatlarining chalacho‘l va cho‘l zonalarida shamol eroziya jarayoni tezlashishida chorva mollarining roli katta. Chunki mol qumlardagi o‘tlarni yeb, oyog‘i bilan qumlarning jipsligini buzadi. Natijada ular shamol ta’sirida uchiriladi, barxanlar vujudga keladi. Agar ilg‘or agrotexnologiyalarga rioya qilmay qumlarda mol bir joyda surunkasiga boqilsa, bu yerlarda 3–4 yil ichida qum ko‘chib barxanlar vujudga keladi. Bu barxanlarni o‘simliklar ekib to‘xtatish uchun esa 15– 20 yil kerak bo‘ladi. Tuproq eroziyasining suv ta’sirida potensial hosil bo‘lish xavfi yog‘adigan yomg‘ir va qor erishi jadalliklariga, yer relyefiga, tuproqning xususiyatlariga bog‘liqdir. Yonbag‘irning turi bo‘yicha tuproq eroziyasining vujudga kelish sxemasi quyidagi 49-rasmda keltirilgan. Jumladan, qavariq yonbag‘ir tuprog‘i yuvilishi hajmining undagi nishablik qiymati va suv ayirg‘ichdan uzoqligiga bog‘liqligi 50- rasmda ko‘rsatilgan. Tuproqning ustki qatlami (0-10 sm) tarkibidagi loyqa va chirindi miqdorining mavjudligi tuproqning eroziyaga moyilligidan dalolatdir. Undan tashqari tuproqning haydalgan yoki haydalmaganligi, unga ekin ekilgan yoki ekilmaganligi, undagi o‘simlikning zichligi ham tuproqning eroziyaga moyillik darajasini belgilaydi. Ustki eroziya yoki tuproqning yuvilishi suv eroziyasining keng tarqalgan shakllaridan biridir. Bunda erigan qor suvlari, yoqqan yomg‘ir tomchilari, avvalo, tuproqqa urilib, uning donalarini ivitib yumshatadi, so‘ngra vujudga kelgan oqimi tuproqning o‘sha ivigan gumusli ustki qismini yuvib ketadi. Bunday hodisalar MDHning o‘rmon-dasht, dasht, chalacho‘l va cho‘l zonalarida tez-tez uchrab turadi. 165 Hududning tabiiy sharoitiga bog‘liq holda S. S. Sobolevning ma’lumotiga ko‘ra, MDHning o‘rta va janubiy qismida ko‘p yillar davomida har gektar yerdan 426 ming tonnagacha azot, 142 ming tonnagacha fosfor va 28,4 ming tonnagacha kaliy moddalari yuvilib ketadi. 49-rasm. Yonbag‘ir turi bo‘yicha yuviladigan va yuvilgan tuproqlarning joylashishi 166 O‘zbekistonda erigan qor suvi ta’sirida qiyaligi 12–15 0 bo‘lgan yerlarning har gektaridan 87–176 tonnagacha tuproq yuvilsa, qiyalik 20 0 bo‘lganda uning miqdori gektaridan 216 tonnagacha yetishi mumkin. 50-rasm. Qavariq yonbag‘ir nishabligi va suv ayirg‘ichdan uzoqligi bo‘yicha qumoq tuproqlarning yuvilish hajmi Xitoyda har yili suv eroziyasi tufayli 2,5 mlrd. tonna tuproqning hosildor ustki qismi yuvilib ketadi, faqat Xuanxe daryosi lyossli hududdan oqib tuproqni yuvib, jarlar hosil qilib, yiliga 650 mln. tonnagacha tuproqning hosildor qismini loyqa tariqasida oqizib ketsa, Amerikadagi Missisipi daryosi Meksika qo‘ltig‘iga 700 mln. tonnagacha loyqa oqiziq keltiradi. Daryolarning tekislik qismida - yonbosh eroziyasi kuchli bo‘ladi. Masalan, Amudaryoning qirg‘oq eroziyasi juda kuchli bo‘lib, u "deygish" deyiladi va u bir necha minut ichida o‘nlab metr qalinlikdagi qirg‘oqlarni o‘pirib ketadi. Termiz yaqinida Amudaryoning eni 1,5 km gacha bo‘lgan qirg‘og‘ini 40–50 kun ichida o‘pirib ketganligi ma’lum. "Deygish" hodisasi, ayniqsa, quyi Amudaryoda kuchli bo‘lib, hosildor tuproqli qirg‘oqlarni qisqa vaqt ichida bir necha metr kenglikda yuvib turadi. Xorazm viloyatining Gurlan tumanida "deygish" natijasida 73–120 ga hosildor yerlarning yuvilib ketganligi qayd qilingan. Yer kurrasining sug‘orib dehqonchilik qilinadigan joylarida irrigatsiya eroziyasi ham mavjud. Irrigatsiya eroziyasi yerlarni noto‘g‘ri sug‘orish natijasida sodir bo‘lib, kichik jarlar vujudga keladi va tuproq yuviladi. Agar sug‘orishning ilg‘or usullari 167 qo‘llanmasa tuproq yuvilib, dala etaklarida har xil chuqurlikda suv yuvib ketgan izlar (jarchalar) vujudga keladi. O‘zbekistonning sug‘oriladigan rayonlarida 230–240 ming gektarga yaqin tuproq irrigatsiya eroziyasiga duchor bo‘lgan. Irrigatsiya eroziyasi tufayli tuproqning ustki hosildor qismi yuvilib, kam hosilli yerlarga aylanib qoladi. Q. Mirzajonovning ma’lumotiga ko‘ra irrigatsiya eroziyasiga uchramagan normal bo‘z tuproqli yerning gektaridan 30 s paxta hosili olingan bo‘lsa, yuvilgan bo‘z tuproqda hosildorlik 25 sentnerdan oshmagan. Eroziya jarayonini oldindan bashorat qilish uchun maxsus kuzatuvlar va tadqiqot ishlari amalga oshiriladi. Jumladan, suv eroziyasini bashorat qilishda yer ma’lum nishabliklarda sun’iy yomg‘ir hosil qilinib, tuproq xususiyatlariga qarab qaysi bir yomg‘ir jadalligida tuproqning yuvilishi, qaysi bir to‘plangan suv oqimida chiziqli eroziyaning hosil bo‘lishi aniqlanib, me’yorlar belgilanadi. Shamol eroziyasini bashorat qilishda dala sharoitidagi modellashtirish va kuzatuvlardan foydalaniladi. Download 106.04 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|