Qishloq xo‘jalik ekinlarini zararkunandalari, kasalliklari va begona o‘tlarini rivojlanishini oldindan bashorat qilish

O‘zbeknston Respublikasida qishloq xo‘jalik zararkunandalarining iqtisodiy xavfli chegara mezoni ko‘rsatkichlari

(Sh.T.Xo‘jaev ma’lumotlari) Zararkunanda turi, muallif	Ekinning rivojlanish davri	IXChM
Shiralar (Sh.Xo‘jaev, A Xakimov)	Bo‘za (nixollar) — shonalash — hosil olish davri	Zararlanish darajasi 10-15% - 30 - 40% - 50 - 60%
O‘rigmchakkana (Sh.Xo‘jaev, A Xakimov)	Bo‘za (nixollar) — shonalash — hosil olish davri	Zararlanish darajasi 5-7% - 10 % - 20 - 25%
Birgalikda tarqalganda shira, trips, o‘rgimchakkana (Sh.T.Xo‘jaev, A.Xakimov)	G‘o‘za shonalashgacha — shonalash — hosil olish davri	Zararlanish darajasi 4-5% - 6-7% - 10 - 15%
Issiqxona oqqanoti (Sh.T.Xo‘jaev, A.Xoshimov)	G‘o‘za shonalashgacha (shonalashgacha) — (shonalashdan keyin)	Zararlanish darajasi 15-20% (zichligi 7-8 dona o‘simlikka)
G‘o‘za oqqanoti (Sh.T.Xo‘jaev, Sh.Otaxonov)	Shonalashdan keyin	15-16% zararlangan o‘simliklar
Kuzgi va undov tunlamlari (Sh.T.Xo‘jaev, K.Durdiev)	G‘o‘za nixollari	Har m2da 1,5-2 ta qurt (qisman sho‘ra va pechak mavjudligidan)
G‘o‘za tunlami (Sh.T.Xo‘jaev)	G‘o‘za (shonalashdan keyin, I, II va III avlodi)	100 tup g‘o‘zada o‘rtacha 8 -10 ta I-III yosh qurtlari mavjudligi
Beda qandalasi (Sh.T.Xo‘jaev, O.Eshmatov, M.M.Tashpo‘latov 1989)	Ipak paxtada O‘rta tolali paxtada	Har 100 tup g‘o‘zaga 150 -200 ta qandala 80-120 ta
Issiqxona va g‘o‘za oqqanotlari (Sh.T.Xo‘jaev, Sh.Otaxonov)	Pomidor (gullashgacha) Gullagandan keyin	Zararlanish darajasi 25-35% 50-70%
Pomidorning zang kanasi (Sh.T.Xo‘jaev, K.Mamatov)	Qiyg‘os hosilga kirganda	5-10%
Fitonomus (N.Maxmudxo‘jaev)	Beda (birinchi o‘rim)	Har m2da 3-8 ta qo‘ng‘iz yoki 1 ta poyada o‘rtacha 1 ta qurt
Oddiy uzunburun qo‘ng‘izi	Qand lavlagi (nihollari)	Har m2da 0,2-0,3 ta qo‘ng‘iz
Janubiy lavlagi uzunburun qo‘ng‘izi	Qand lavlagi (nihollari)	Har m2da 2-3 ta qo‘ng‘iz
Zararli xasva	Bug‘doy (shoxlash davri) gullab, hosil tortish davri	Har m2da 2-3 ta qandala Har m2da 5-10 ta qandala
Kulrang don tunlami	Bug‘doy (boshoqlash davri)	Har 100 ta boshoqda o‘rtacha 20 ta qurt
Don vizildoq qo‘ng‘izi	Boshoqli ekinlar (boshoqlash davri)	Har m2da 2-3 ta qurt
Don shiralari	Boshoqli ekinlar (boshoqlash davri)	Zararlanish darajasi 50% ga yetib, har bir poyaga 5-10 ta shira to‘g‘ri kelsa
Donli ekinlarning Shved va boshqa pashshalari	Donli ekinlar (nihol va shoxlash davri)	Sochqining har 100 harakatiga 30-50 ta pashsha ilinsa
Kuzgi tunlam	Turli ekinlar	Har m2da 2-3 ta qurt

Qishloq xo‘jalik ekinlarini zararkunanda va kasalliklarni ko‘payishi va tarqalishini oldindan aniqlash va xabarlash xizmatining ishlarini muhim qismlaridan biri hisobga olish ishlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishdir.
Zararkunanda va kasalliklarni hisobga olishni shartli ravishda quyidagi guruxga bo‘linadi:
1. Tuproq ichida hisobga olish.
2. Tuproq sirtida va o‘simlik qoldiqlarida hisobga olish.
3. Aldamchi yemlar va turli xil xashorat tutqichlar orqali hisobga olish.
4. Zararkunanda va kasalliklarni o‘simlikda hisobga olish.

Tuproqni yashab zararlovchi zararkunandalarni aniqlash va hisobga olish uchun 25x25 sm, 50x50 sm, 0,5-100 sm ba’zan esa kvm yuzada turli chuqurlikda qazish ishlari o‘tkazilib hisobga olinadi.

Namunalar diagonal (shaxmat) usulida olinadi. Namuna soni 10 ga da 8 ta, 11-50 ga da 12 ta, 51-100 ga da 16 ta.
Qazish jarayonida tuproqlar ko‘z bilan kuzatiladi, simli elakdan o‘tkaziladi va yuvilishi mumkin. Namunalarni tuproq burlari orqali ham olish mumkin. Yuvish ishlari namuna ekilgan joyda o‘tkaziladi. Topilgan xashoratlar g‘umbak va tuxumlar suvda 10-15 sek. qaynatib imagolari paxta qatlami ustiga teriladi, tuxum va lichinkalari 4 % li formalinda yoki 70 % li spirtda saqlanadi.
Tuproq sirtida va o‘simliklar qoldiqlarida uchrovchi zararkunanda va kasallik qo‘zg‘atuvchilarini hisobga olish uchun har bir maydonda namunalar olinadi. Namunalar 25x25 sm, 50x50 sm, 100x100 sm xajmli kvadrat yoki cho‘ziq 40x100 sm shaklida bo‘ladi. Agar bir dalada 12 ta namuna olinsa, shundan 9 tasida qo‘ng‘iz (yoki boshqa xashorat) uchrasa uchrovchanlik 9x100 : 12 q 75 % ni tashkil etadi.
O‘simliklarni kasallik qo‘zg‘atuvchilarini o‘simlik qoldiqlarida va qishlovchi o‘tlarda hisobga olinadi. 29 Zararli xashoratlarni hisobga olishda aldoqchi yemlar (achitqilar, shinnilar, jalb qiluvchi ekinlar) va turli xil tutqichlar (tuproqda yashirilgan bankalar) yorug‘likda xashorat tutqichlar va xokazolardan foydalaniladi.
Ayniqsa kapalaklarni tutishda feromon tutqichlardan keng foydalanilmoqda.
Yorug‘likda xashorat tutqichlar stolbalarga 3-4 metr balanlikda ilinib qo‘yiladi. Feromon tutqichlar daraxtlarni shoxlariga ilib qo‘yiladi yoki dala ekinlarida tuproqqa joylashtirilgan tayoqchalarga o‘rnatiladi.
Xashorat va boshqa zararkunandalarni o‘simliklarda hisobga olish uchun ishlab chiqilgan uslubiyot bo‘yicha modem o‘simliklarda yoki tasodifiy tanlab olingan o‘simlikda kuzatiladi.
Zararkunanda va foydali xashoratlar soni 100 o‘simlikda, 100 bargda hisobga olinadi. O‘simliklarda uchrovchi xashoratlarni entomologik sachqilar orqali ham hisobga olinadi.
Entomologik sachqilar ayniqsa beda zararkunandalari (beda qandalasi va x.k.) ko‘p uchet qilinadi. Oqqanotlarni hisobga olishda yelim surtilgan sariq qog‘ozlardan ham foydalaniladi. O‘simliklarni (meva, barg eti orasida, po‘stloq ostida, yog‘och) ichida uchraydigan xashoratlar kesish va yorib ko‘rish orqali aniqlanadi. Xashorat va kanalar lupalar orqali kuzatiladi.
O‘simliklarni kasalliklarini ball orqali ifodalanadi:
5 % zararlansa - 1 ball,
5-25 % zararlansa - 2 ball,
25-50 % zararlansa - 3 ball,
50-75 % zararlansa - 4 ball,
75-100 % zararlansa - 5 ball va xokazo.
Kasallikni qo‘zg‘atuvchilarning turlari laboratoriyalarda mikroskop va binokulyarlar ostida aniqlanadi.