Qurbongeldiyev ortiqning optika fanidan

4-rasm. Nikolning qutblovchi prizmasi.

Nikol prizmasi, island shpatidan yuqorida va ko`rsatilgandek qilib kesib olingan prizmadir. Prizma AB chiziq bo`ylab kesilib, Kanada balzami bilan yopishtiriladi: bu balzamning n=1,550 ga teng bo`lgan sindirish ko`rsatkichi oddiy va oddiymas nurlarning n₀ va n_e sindirish ko`rsatkichlari orasida yotadi.

Optik o`qi, nur kiradigan yog`i bilan 48^o burchak hosil qiladi. Prizmaning yoniga yorug`lik tegishlicha burchak ostida tushganda oddiy nur Kanada balzami qatlamida to`liq ravishda ichki qaytadi va bu nurni qoraytirilgan pastki yoni yutadi. Oddiymas nur kristalldan tushuvchi nurga parallel ravishda chiqadi va yassi qutblangan bo`ladi. Yorug`lik dastasining prizmadan chiqadigan yorug`lik, hali chiziqli qutblangan bo`ladigan eng katta aperturasi 29 ga teng. Nikol prizmasidan boshqa Roshon prizmasi, Senarman prizmasi va boshqa qutblovchi prizmalar mavjud bo`lib, ularning aperturasi Nikol prizmasiga nisbatan ancha kichik.
Qutblovchi yupqa plyonkalar ya`ni polyaroidlar juda kuchli dixroik (turli yo`nalishda turlicha yutuvchi) kristall hisoblangan geropatitdan yasalgan plyonkadir: gerapatitni 1852-yilda Gerapat topgan. Gerapatitning qalinligi 0.1 mm bo`lgan pushti nurlardan birini haqiqatda butunlay yutib qolib, bunday yupqa qatlami yaxshigina chiziqli qutblovchi vazifasini o`taydi.
Ustiga bir xil vaziyatda joylashgan mayda gerapatit kristallari qoplangan ancha katta sirtlar yaratishning bir necha usuli mavjud. Bu usul bilan ishlov berilgan moddalarni polyaroidlar deb atalgan.
Optik o`qiga parallel kesib olingan kristall plastinkaga yassi qutblangan yorug`lik nuri tushayotgan bo`lsin. U plastinka ichida ikkiga ajraladi, ya`ni oddiy (o) va oddiymas (e) nurlarga, ammo kristallning ichida fazaviy jihatdan birlashib tarqaladi, undan chiqqanda esa yana qo`shilib ketadi. Kristallning ichida oddiy va oddiymas nurlarning E vektori tebranishlar o`zaro perpendikulyar tebrangan bo`ladi, tezliklari ham turlicha bo`ladi. Kristalldan chiqqanda, bu vaqt bo`yicha o`z yo`nalishini o`zgartiruvchi tebranishlar qo`shilganda ularning uchlari ellips chizadi, bu ellips tenglamasi quyidagicha
(1)
bu yerda, E₀ va E₁ lar mos ravishda oddiy va oddiymas nurlarning elektr maydon kuchlanganligi, j‑ fazalar farqi. Shunday qilib yassi qutblangan nur kristallga kirib undan ellips bo`ylab qutblangan nur bo`lib chiqadi. Oddiy va oddiymas nur orasida plastinkadan chiqishda yo`llar farqi vujudga keladi D = (n<sub>0</sub>– –n<sub>l</sub>)d yoki fazalar farqi vujudga keladi, bu yerda, d ‑ plastinka qalinligi, l<sub>0</sub>‑ vakuumdagi to`lqin uzunlik.
Agar yo`llar farqi D=(n<sub>0</sub>–n<sub>l</sub>)d =l/4;j = ±p/2 bo`lsa, (1) - ifoda quyidagi ko`rinishni oladi.
(2)
bu ellips tenglamasi bo`lib, ellips kristallning bosh optik o`qiga mos yo`nalishni oladi. Agar E₀ = E_l bo`lsa x<sup>2</sup>+y<sup>2</sup>=E<sub>0</sub><sup>2</sup> bo`ladi, ya`ni kristalldan chiqishda yorug`lik sirkulyar qutblangan bo`ladi.
Agar kristallning optik o`qiga parallel yo`nalishida kesib olingan, plastinkada, optik yo`llar farqi D=(n₀–n_l)d = ±(m+1/4)l₀ bo`lsa, chorak to`lqinli plastinka, agar optik yo`llar farqi bo`lsa D=(n₀–n_l)d = ±(m+1/2)l₀ esa yarim to`lqinli plastinka deb ataladi, Bu yerda, m=0,1,2......, (agar plastinka qalinligi l/4 bo`lsa chorak to`lqinli plastinka, l/2 bo`lsa, esa yarim to`lqinli plastinka deyiladi).
Bu plastinkalar chorak to`lqinli l/4 va yarim to`lqinli l/2 dan elliptik hamda sirkulyar qutblangan yorug`lik o`tganda yassi qutblangan yorug`likka aylanadi.
Tabiiy anizotrop kristallarda yorug`likning ikkiga ajaralib sinishini ko`rdik, bunday ikkiga ajralib sinishni sun`iy optik anizotropiya hosil qilish yo`li bilan ham olish mumkin.
Optik izotrop moddalar tashqi ta`sir natijasida optik anizotrop moddalarga aylanadilar:
1) siqilish yoki cho`zilish ta`sirida;
2) elektr maydon ta`sirida (Kerr effekti);
3) magnit maydon ta`sirida;
Yuqoridagi hollarda moddalar bir o`qli kristall xossasini oladilar, ularning optik o`qlari yo`nalishi deformatsiya, yo`nalishiga elektr maydoni va magnit maydoni yo`nalishiga mos keladi.