Qurbonmurodov jahongirning

5. URBANIZATSIYANING ATROF- MUHITGA TA`SIRI
Urbanizatsiya - bu shaharlardagi aholi punktlarining kengayishi va shahar turmush tarzining barcha aholi punktlariga tarqalishi. Urbanizatsiya ijtimoiy va tarixiy shakllangan shakllarga asoslangan ko'p tomonlama jarayondir hududiy bo'linish mehnat. Urbanizatsiya yirik shaharlarning o'sishini, mamlakatda shahar aholisining ko'payishini anglatadi. Shahar hayotining sifati aholi punktlarining o'sish darajasi qanchalik asosli ekanligi, urbanizatsiyaning ijobiy va salbiy tomonlari bilan bevosita bog'liq. Agar bu daraja keskin ko'tarilsa, shahar hayotining sifati sezilarli darajada pasayadi va shaharda ish joylari yo'qoladi.
Shuning uchun bu erda muhim o'rinni shahar infratuzilmasi va savdo darajasi, shahar aholisining daromadlari va ularning ta'minlanishi egallaydi. Shuningdek, shahar hayotining yana bir omili ekologik xavfsizlik, uning darajasidir. Aholining aksariyati yirik shaharlarda istiqomat qiladi va buning sababi shu edi ijobiy tomonlari urbanizatsiya: Mehnat unumdorligini oshirish; Ilmiy tadqiqot va dam olish; Malakali tibbiy yordam; Sanitariya-gigiyena sharoitlari.
Bugungi kunda aholi punktlari keskin o'sishni boshladi. Bu jarayon yirik shaharlarning o'sishi, ifloslanish bilan birga keladi muhit, hududlarda turmush sharoitining yomonlashuvi. Katta shaharlarning atmosferasida qishloq joylariga qaraganda ko'proq zaharli moddalar mavjud. Bularning barchasi urbanizatsiyaning salbiy tomonlarini keltirib chiqardi va quyidagilarga olib keldi: hududda aholining taqsimlanishidagi nomutanosiblik; sayyoramizning eng unumdor va samarali hududlarini yirik shaharlar tomonidan so'rilishi; ekologik buzilish; transport muammolari; binolarni siqish; tug'ilishning pasayishi; ishsizlikning o'sishi. Qishloq aholisining ko'pchiligi katta shaharlarga ko'chib ketganligi sababli, qishloq xo'jaligi aholining barcha ehtiyojlarini qondirishni to'xtatdi.
Tuproqlarning unumdorligini oshirish uchun esa ishlab chiqarish sun'iy o'g'itlardan foydalana boshladi. Bunday mantiqsiz yondashuv tuproqning og'ir metallar birikmalari bilan to'yinganligiga olib keldi. XX asrda aholi oʻsish jarayonida oʻzining barqarorligini yoʻqotdi. Urbanizatsiya ta'siri energetika, sanoat va qishloq xo'jaligining keng ko'lamli rivojlanishiga olib keldi. Urbanizatsiya atrof-muhit ifloslanishining asosiy omili hisoblanadi, yirik shaharlar aholisi ularni smogopolis deb atashadi, ular atmosferani 75% ga ifloslantiradi. Olimlar urbanizatsiyaning tabiatga kimyoviy ta'sirini o'rganishdi va katta shaharlarning ifloslantiruvchi ta'sirini yana ellik kilometr masofada kuzatish mumkinligini aniqladilar. Kerakli mablag‘larning etishmasligi shahar atrof-muhitini yaxshilash, kam chiqindili texnologiyalarga o‘tish, qayta ishlash korxonalarini qurish yo‘lida jiddiy to‘siq bo‘lmoqda.
Avtomobil havoni ifloslantiruvchi eng katta manba hisoblanadi. Asosiy zarar uglerod oksididan kelib chiqadi, bunga qo'shimcha ravishda, odamlar uglevodlar, azot oksidlari, fotokimyoviy oksidlovchilarning salbiy ta'sirini his qilishadi. Urbanlashgan odam har kuni kislorod tanqisligi, shilliq qavatlarning, nafas yo'llarining chuqur qismlarining tirnash xususiyati bilan ta'sirlanadi, buning natijasida o'pka shishi, shamollash, bronxit, o'pka saratoni, yurak-qon tomir kasalliklari, tug'ma nuqsonlar paydo bo'lishi mumkin. Shahar aholi punktlarining o'sishi biosferaga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda va bu ta'sir yildan-yilga kuchayib bormoqda. Trafik bug'lari Transport vositasi, emissiya sanoat korxonalari, issiqlik va elektr stansiyalarining barchasi urbanizatsiya oqibatlari bo'lib, buning natijasida atmosferaga azot dioksidi, vodorod sulfidi, ozon, to'yingan uglevodorodlar, benzopiren, chang kiradi. Dunyoning yirik shaharlarida ular allaqachon tutunga e'tibor berishni to'xtatdilar.
Urbanizatsiya nima ekanligini va u qanday xavf tug'dirishini ko'pchilik to'liq tushunmaydi. Agar shahar ko‘chalari ko‘kalamzorlashtirilsa, biosferaga salbiy ta’sir kamaygan bo‘lardi. Texnosferizatsiya kuchaygani sari Yerda hayotning koʻpayishi va tarqalishi uchun javobgar boʻlgan biosferaning tabiiy asoslari yoʻq qilinmoqda. Shu bilan birga, insoniyat asta-sekin texnogenezga o'tishi bilan biosfera biologik moddasi sezilarli darajada o'zgaradi, bu esa undan hosil bo'lgan organizmlarga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Sun'iy ravishda yaratilgan texnosfera-biologik komponentlar o'z-o'zidan rivojlanishi mumkin va ularni tabiiy muhitdan chiqarib bo'lmaydi. Shahar tizimini yaratish orqali odamlar o'z atrofida hayotning qulayligini oshiradigan sun'iy muhitni yaratadilar. Ammo bu odamlarni tabiiy muhitdan ajratadi va tabiiy ekotizimlarni buzadi. Urbanizatsiyaning inson salomatligiga salbiy ta'siri jismoniy faollikning kamayishi, ovqatlanishning noratsional bo'lishi, sifatsiz mahsulotlarning semirish va diabetga olib kelishi, yurak-qon tomir kasalliklarining rivojlanishida namoyon bo'ladi. Shahar muhiti odamlarning jismoniy va psixosomatik salomatligiga salbiy ta'sir qiladi.
Shahar turmush tarzining eng muhim belgilaridan biri - bu insonning kasbiy faoliyat, madaniyat, shaxsiy muloqot va boshqalar sohasidagi ma'lumotlar va aloqalarni doimiy ravishda yangilab turish istagi. Ijtimoiy ehtiyojlarning rivojlanishi va ixtisoslashuvi, aholining fazoviy harakatchanligi shahar madaniyatidagi “translokal” tendensiyalarni kuchaytiradi. Shahardagi mahalliy tadbirlar va "mahalla" aloqalarining ahamiyati pasaymoqda. Ijtimoiy faoliyatning yo'nalishi bo'lgan yirik shaharlar va aglomeratsiyalar markazlarining roli ortib bormoqda, markazga intilish tendentsiyalari shaharning ijtimoiy-fazoviy organizmini integratsiyalashuvining asosiy omillaridan biriga aylanmoqda. K. Marks shunday yozgan edi: «Shaharning mavjudligining o'zi mustaqil uylarning oddiy ko'pligidan farq qiladi. Bu yerda butun faqat uning qismlari yig'indisi emas.<sup>4</sup>
XULOSA
Xulosa qilib aytganda,sanoat korxonalari chiqindilarini kamaytirish uchun avvalambor hozirgi zamon talabiga mos keladigan ilg'or texnologiyalardan foydalanilgan holda chiqindisiz texnologiyadan foydalanishni keng yo`lga qo`yishimiz lozim. Zero,chiqindilar masalasi ekologiyadagi muhim muammolardan biri bo’lib, ularni qayta ishlash yoki gigiyenik talablar bo’yicha ishlov berilsa nafaqat iqtisodiy jihatdan foyda ko’ramiz, balki yerni, havoni suvni, oziq – ovqat mahsulotlarining ifloslanishi oldi olinardi, kishilar sog’lig’ini muhofaza qilishda katta ahamiyatga ega bo’ladi va kelajak avlod uchun ham tabiatimizni o`z musaffoligini saqlagan holda yetkazib bergan bo`lamiz.
Tabiat va uning boyliklaridan oqilona foydalanishga, tabiatni inson manfaatlarini koʻzlab ongli ravishda oʻzgartirishga, tabiat boyliklari va umuman tabiatni, uning goʻzalligi, musaffoligini saqlab qolishga va yanada boyitishga qaratilgan barcha tadbirlar majmuasi. Tabiatni muhofaza qilish tadbirlari majmuasiga davlatlar, xalqaro tashkilotlar, jamoat, ilmiy-texnik, ishlab chiqarish, iqtisodiy va maʼmuriy tashkilotlar, har bir odam tomonidan amalga oshiriladigan tadbirlar kiradi.
Hozirgi vaqtda inson yashab, toʻxtovsiz munosabatda boʻlib kelayotgan tabiiy muhit uzoq geologik davrlar (4,5—4,7 milliard yil) mobaynida bir qancha omillarning birgalikda taʼsirida, yaʼni Quyosh nuri, Yerning massasi, gravitatsiya kuchi, koʻlami, aylanma harakatlari, tektonik harakatlar, havo va suv qobiqlarining vujudga kelishi va oʻʻzgarishi, ekzogen jarayonlar taʼsiri, organik dunyoning paydo boʻlishi va taraqqiyoti taʼsirida tarkib topgan.
Tabiiy muhitning holati oʻzaro taʼsir etib turuvchi koʻp omillarning murakkab majmuida tarkib topgan tabiiy muvozanatga bogʻliq. Chunki bir joyning iqlimi Quyosh nurining tushish burchagiga, yaʼni geografik kenglik, yer yuzasining tuzilishi, shamollar, okeanlarning uzoq yoki yaqinligi, oqimlari va boshqalarga; oʻsimliklar qoplami esa iqlim, yer yuzidagi togʻ jinslari, relyef, tuproqlarga bogʻliq. Bu tabiiy omillarning birontasida oʻzgarish roʻy bersa, tabiiy muvozanat buziladi, bu esa tabiiy muhitda oʻzgarishlarga sabab boʻladi.
Baʼzan, tabiatning biror komponentiga koʻrsatilgan arzimagan taʼsir hech kutilmagan katta oʻzgarishlarga, xususan, xavfli oʻzgarishlarga olib kelishi mumkin.
Har qanday tirik mavjudot oʻz atrofini oʻrab turgan tabiiy muhit bilan oʻzaro taʼsirda boʻladi, undan oʻziga kerakli narsalarni oladi, shu muhitda moslashadi, muhit tarkibiga, undagi modda va energiyaning aylanma harakatiga maʼlum darajada oʻzgarish kiritadi. Yerning havo qobigʻidagi hozirgi gazlar tarkibi, miqdori, ayrim foydali qazilmalari, mas., ohaktosh, toshkoʻmir, qoʻngʻir koʻmirning hosil boʻlishi, tuproq qoplamining tarkib topishi, rivojlanishi organizmlarning hayot faoliyati natijasidir. Organik dunyoning tabiiy muhit bilan oʻzaro taʼsiri biologik evolyutsiya jarayonida yangi turlarning paydo boʻlishi, raqib turlar sonining koʻpayishi yoki kamayishi va atrof muhitning oʻzgarishi natijasida oʻzgaradi.
Lekin tabiatni muhofaza qilish bo`yicha tadbirlar ham deyarli ko`zga ko`rinadigan natija bermayapti, shuni unutmaslig kerak tabiat o`zini qayta tiklashga qodir, ya`ni tabiat butunlay o`lib tirilishi mumkun, biroq insoniyat bu yerda yo`q bo`lib ketishi va qayta tiklanmasligi mumkundir.