Qurbonov f. A. Tarmoq mashinalari puxtaligi

Mashinaning muhit bilan avtomatik tartibga solish tizimi
sifatida o„zaro ta‟siri 
Vaqtda chiqish ko‗rsatkichlarining o‗zgarishida namoyon bo‗luvchi 
mashinaning ishlash qobiliyatini yo‗qotish jarayonini ko‗rib chiqishda, bu 
jarayonning formallashtirishda doimo bu hodisalarni keltirib chiqaruvchi 
sabablarni hisobga olish zarur. 
Yuqorida ko‗rsatilganidek, bu sabablar jarayonlar paydo bo‗lishiga olib 
keluvchi har xil energiya turlarining mashinaga ta‘siri bilan bog‗liq. Faza 
tekisligida holat o‗zgarishi trayektoriyasini ta‘riflovchi tasodifiy funksiyalar 
realizatsiyalari xarakteriga eskirish jarayonlari fizikasi va ularning mahsulot bilan 
o‗zaro ta‘siri hal etuvchi ta‘sir ko‗rsatadi.
Mashinaning chiqish ko‗rsatkichlariga turli jarayonlarning ta‘sirini ko‗rib 
chiqishda mashina holati va unda ro‗y beruvchi jarayonlar o‗rtasidagi qaytarma 
aloqa ham jarayon tezligiga ta‘sir eta olishi mumkinligini hisobga olish zarur. 
Masalan, mashina alohida mexanizmlarining eskirishi nafaqat uning ishlash 
aniqligini kamaytirishga, balki mashina elementlarining eskirishi jarayonini 
intensifikatsiyalovchi dinamik yuklamalarning oshishiga ham olib kelishi mumkin.
Alohida bo‗g‗inlarning harorat deformatsiyalari nafaqat mashina 
tugunlarining joylashuvini buzishi va bu bilan ishlash aniqligiga ta‘sir etishi, balki 

---

25 
ortiqcha yuklamalarga olib kelishi, hamda, natijada mexanizmlarda yuqori issiqlik 
ajratilishiga olib kelishi mumkin.
Shuningdek, mashinada tebranishlar paydo bo‗lishida uning tarang tizimi va 
tebranishlar manbai bo‗lgan ushbu ish jarayoni yoki ishqalanish o‗rtasida qaytarma 
aloqa mavjudligi ham ma‘lum. 
Aytilganlar asosida mashina va unda ro‗y beradigan jarayonlar o‗zaro 
ta‘sirini yopiq avtomatik tartibga solish tizimi sifatida ko‗rsatish mumkin (1.2-
rasm).
Mashinaning chiqish ko‗rsatkichlari (masalan, uning ishlash aniqligini 
belgilovchi) turli tezlikdagi jarayonlarning mashinaga ta‘siri natijasida o‗zgaradi. 
Bu jarayonlarning borishiga tashqi ta‘sirlar ham (yuklamalar, muhitning kimyoviy 
ta‘siri, harorat), mashinaning holati o‗zgarishi natijasida paydo bo‗luvchi ichki 
ta‘sirlar ham ta‘sir ko‗rsatadi.
Shu sababli murakkab tizimlar holatining o‗zgarishini tahlil qilish uchun 
avtomatik tartibga solish nazariyasi apparati qo‗llanilishi mumkin. Bu yerda 
boshqaruvchi ta‘sirlar va tashqi to‗siqlar o‗rnida mashinaga kuch, harorat, 
kimyoviy va boshqa ta‘sirlar o‗ringa ega bo‗ladi.