Qurbonov f. A. Tarmoq mashinalari puxtaligi

 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

9 
I BOB. ZAMONAVIY MASHINALAR UCHUN PUXTALIK 
MUAMMOSINING AHAMIYATI 
 
1.1-§. Mashinalar puxtaligi haqidagi fanning o‟rganadigan muammolari 
Texnikaning rivojlanishi murakkab, takomillashgan mashina va jihozlarni 
yaratish, ularning tavsifnomasiga qo‗yilgan talablarni doimiy oshirib borish, turli 
xildagi texnik qurilmalarni yagona kompleksga birlashtirish zaruriyatlari bilan 
bog‗liqdir. 
Bularning barchasi kelgusida jamiyat ishlab chiqarish kuchining rivojlanishi 
uchun 
yechimi 
zaruriy 
shart 
bo‗lib hisoblangan yangi fan–texnika 
muammolarining paydo bo‗lishiga olib keladi . 
Puxtalik – bu mashinasozlikdagi asosiy muammolardan biridir. Zamonaviy 
mashinalarning rivojlanishi uchun avtomatlashtirish darajasini va yuklanish, tezlik, 
harorat kabi ishchi parametrlarini oshirish, gabarit o‗lchamlari va massasini imkoni 
boricha kamaytirishga erishish, aniq ishlashi va ish samaradorligiga bo‗lgan 
talablarni oshirish, mashinalarni yagona boshqaruv tizimiga birlashtirish kabi 
yo‗nalishlar xarakterlidir . 
Puxtalik butun ishlatish davrida mashinaning talab etilgan sifat 
ko‗rsatkichlarini saqlash xossalarini o‗zida aks ettiradi. 
Mashinalar puxtaligi muammosining yechimi – bu ishlab chiqarish 
samaradorligini oshirishning ulkan zaxirasidir. 
Puxta tayyorlanmagan mashinaning ish samaradorligi ham past bo‗ladi, 
chunki alohida elementlarining shikastlanishi tufayli uning har bir to‗xtashi
ko‗plab material xarajatlarini keltirib chiqaradi. 
Hozirgi vaqtda hatto rivojlangan davlatlarning sanoati ham ishlab 
chiqarilayotgan mashinalarning puxtaligi va umrboqiyligi pastligi tufayli ulkan 
yo‗qotishlarga duch kelmoqda. Vaholanki, butun ishlatish davrida mashinalarni
yeyilishi tufayli ta‘mirlash va texnik xizmat ko‗rsatishga sarflanadigan xarajatlar 
yangi mashinaning narxidan bir necha marta ortiqdir. Masalan, avtomobillar uchun 
6 baravar, samolyotlar uchun 5 baravar, stanoklar uchun 8 baravar, radiotexnik 

---

10 
apparatura uchun 12 baravar, korroziya tufayli har yili 10% gacha metal 
yo‗qotiladi. 
Bug‗ turbinalari, domna pechlari, og‗ir kranlar va boshqa shu kabi 
mashinalarning ishdan chiqishi ulkan vaqt va mablag‗larning yo‗qotilishi bilan 
bog‗liqdir. Texnologik jihozlarning ishonchsiz ishlashi sifatsiz va ishonchsiz 
mahsulotlar ishlab chiqarishga olib kelishi mumkin. 
Mashinani loyihalash, tayyorlash va undan foydalanishning barcha 
bosqichlari bilan puxtalik muammosining bog‗liqligi uning xususiyati bo‗lib 
hisoblanadi. Mashinani loyihalash yoki tayyorlash bosqichida puxtalik bo‗yicha 
qabul qilingan asosiy yechimlar ko‗pincha o‗zaro qarama-qarshilikka duch 
keladigan ishlatish va iqtisodiy ko‗rsatkichlariga bevosita ta‘sir qiladi. Shuning 
uchun puxtalik ko‗rsatkichlari va mashinani loyihalash, tayyorlash va ishlatish 
bosqichlarida puxtalikni oshirish imkoniyatlari orasidagi bog‗liqlikni aniqlash 
zarur. 
Mashinani hisoblash va loyihalashda uning puxtaligi asoslanadi. Bunda 
puxtalik mashina va uning uzellarini konstruksiyasidan, qo‗llaniladigan 
materiallardan, har xil zararli ta‘sirlardan himoya qilish usullaridan, moylash 
tizimidan, ta‘mirlash va xizmat ko‗rsatishga moslanganidan va boshqa konstruktiv 
xususiyatlaridan bog‗liqdir. 
Mashinani tayyorlashda uning puxtaligi ta’minlanadi. Bunda puxtalik 
tayyorlangan detallarning sifatidan, ishlab chiqarilgan mahsulotni nazorat qilish 
usullaridan, texnologik jarayonning borishini boshqarish imkoniyatlaridan, 
mashina va uning uzellarini yig‗ish sifatidan, tayyor mahsulotni sinash usullaridan 
va texnologik jarayonning boshqa ko‗rsatkichlaridan bog‗liqdir. 
Mashinani ishlatishda uning puxtaligi joriy qilinadi. Buzilmasdan ishlash va 
umrboqiylik ko‗rsatkichlari faqat mashinadan foydalanish jarayonida namoyon 
bo‗ladi va mashinani ishlatish usul va shartlaridan, ta‘mir tizimidan, texnik xizmat 
ko‗rsatish usullaridan, ish tartibotidan va boshqa ishlatish omillaridan bog‗liq 
bo‗ladi. 

---

11 
Texnikaning rivojlanib borishi sharoitlarida amaliyot mashinalarni 
loyihalash, ishlab chiqarish va ishlatish sohasida puxtalik haqidagi fan oldida 
maqbul konstruktiv yechimlarni izlab topish bo‗yicha, mashinaning texnik holatini 
baholash, diagnostika, og‗ir ishlatish sharoitlarida va kutilmagan vaziyatlar paydo 
bo‗lishida ish qobiliyatini ta‘minlash bo‗yicha yangi vazifalar qo‗yadi.
Puxtalik 
haqidagi 
fan 
texnik 
qurilmalar 
va 
tizimlarning 
sifat 
ko‗rsatkichlarini o‗zgarishi qonuniyatlarini o‗rganadi va shu asosida kam vaqt va 
vositalarni sarflagan holda ularning uzoq muddat buzilmasdan ishlashini 
ta‘minlaydigan usullarini ishlab chiqadi.
Bu fan tizimning holatini oldindan aytib berish asosida puxtalikning talab 
etilgan darajasini ta‘minlash uchun maqbul qarorlar qabul qilish (yechimlar) 
nazariyasini ishlab chiqadi. 
Puxtalik masalalarining o‗ziga xos xususiyatlari bo‗lib quyidagilar 
hisoblanadi: 
a) vaqt omili, modomiki mashinani ishlatish jarayonida boshlang‗ich 
parametrlarning o‗zgarishi baholanadi; 
b) chiqish parametrlarini (sifat ko‗rsatkichlarini) saqlash nuqtai nazaridan 
obyektning holatini oldindan aytib berish. 
Mashina sifat ko‗rsatkichlarining o‗zgarishi absolyut va nisbiy bo‗lishi 
mumkin.
Sifatning absolyut o‗zgarishi mashinaga ta‘sir qiladigan va uning materiali 
xossalari yoki holatini o‗zgartiradigan turli xil jarayonlar bilan bog‗liqdir. Bu 
jarayonlar ta‘sirida mashinaning ko‗rsatkichlari pasayadi va u fizik yemiriladi.
Mashina sifatining nisbiy o‗zgarishi takomillashgan yangi mashinalarning 
paydo bo‗lishi bilan bog‗liqdir. Bunda uning ko‗rsatkichlari o‗rta darajaga nisbatan 
past bo‗ladi, ya‘ni mashina ma‘naviy eskiradi.
Puxtalik haqidagi fan mashina xossalarining absolyut o‗zgarishiga olib 
keluvchi sabablar ta‘sirida sifat ko‗rsatkichlarining o‗zgarishini o‗rganadi.
Puxtalik muammosi birinchi navbatda aynan oldindan aytib berish bilan 
bog‗liqdir, chunki o‗z resursini ishlatib bo‗lgan mashina uchun puxtalik darajasini 

---

12 
qayd qilish katta ahamiyatga ega emas. Xususan, mashinani yaratishning ilk 
bosqichlarida – uni loyihalash yoki tajriba namunasini tayyorlashda ishlatishning 
mo‗ljallangan sharoitlarida uning puxtaligini baholash zarur.
Puxtalik bo‗yicha fan va tadqiqotlar asosan ikki yo‗nalishda rivojlanadi. 
Radioelektronikada paydo bo‗lgan birinchi yo‗nalish puxtalikning yuqori 
darajasini ta‘minlovchi puxtalikni baholashning matematik usullarini rivojlanishi, 
axborotni statistik ishlash va murakkab tizimlar strukturasini ishlab chiqish bilan 
bog‗liqdir. 
Mashinasozlikda paydo bo‗lgan ikkinchi yo‗nalish mashinaning zaruriy 
puxtaligini ta‘minlovchi inkorlar fizikasini o‗rganish (yeyilish, toliqib yemirilish, 
korroziya), mustahkamlikka, yeyilishga va boshqalarga hisoblash usullarini ishlab 
chiqish hamda texnologik usullarini qo‗llash bilan bog‗liqdir.