Qurilish vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

 
Klinkerni tuyish. Pechdan klinker suyuk xolida chuyan idishlarga kuyiladi va 
kristall struktura xosil kilish uchun sekin sovitiladi. Klinker tez sovitilsa, struktura 
shishasimon, amorf bo‘ladi. Bunday klinkerdan past sifatli sement xosil bo‘ladi, 
xolbuki kristalli tuzilgan klinker nixoyatda mustaxkam giltuproq sement ishlanishini 
ta’minlaydi. 
Sovitilgan klinker tuyishdan oldin maydalanadi. Klinker iloji boricha mayda 
tuyilgani yaxshi, shunda shar tegirmonlarda tuyish uchun kamrok energiya sarflanadi. 
Klinker nixoyatda qattiq bo‘lgani uchun uni xatto bir sidra maydalab olganda xam 
anchagina elektr energiya sarf bo‘ladi. Maydalash uchun jagli maydalagichlar 
kullaniladi. Maydaroq maydalash uchun konus maydalagichlardan foydalangan 
ma’kul. Konus maydalagich nixoyatda qattiq materiallarni maydalayotganda juda 
yaxshi ishlaydi. Klinkerdan ferrosilitsiyni ajratib olish uchun maydalangan 
mahsulotni magnit separatordan utkazish lozim. 
Klinker koʻp kamerali sharli truba tegirmonlarda tuyiladi. Giltuproq sement 
sifatini oshirish uchun iloji boricha mayda tuyish lozim; 009 nomerli elakda 
qoladigan qoldiq kupi bilan 10% boʻlishi kerak. 
Giltuproq angidrid sement yoki toʻldirgichlari bor giltuproq sement 
tayyorlayotganda angidrid yoki qoʻshilma-toʻldirgichlar (domna shlagi, kvars kumi) 

---

150 
klinker bilan birga maydalanadi. Angidrid va shlak bir sidra maydalab olinadi va iloji 
boricha namligi 1 – 2% dan oshmaydigan kilib kuritiladi. Kum faqat kuritiladi. 
Batamom tishlashib boʻlishiga yakin, taxminan 5 – 6 soatdan sung, giltuproq 
sement marka mustaxkamligining 30% va bundan ortigiga, bir sutka kotgandan keyin 
90% dan ortigiga, uch sutkaligida esa marka mustaxkamligiga etib oladi. Keyinchalik 
sement amalda mustaxkamlanmaydi.
Giltuproq sement tez kotuvchan boʻlsa-da, tez tishlanuvchan bog‘lovchi modda 
emas. Standart bo‘yicha tishlashish muddatlari quyidagicha: kamida 30 minutdan 
keyin tishlasha boshlaydi, kechi bilan 12 soatda batamom tishlashib bo‘ladi. Odatda 
tishlashish muddatlari tegishlicha bir soat va 5 – 6 soat atrofida bo‘ladi. 
Fizik-mexaniq xossalari.Giltuproq sement mustaxkamlik kursatkichlari bo‘yicha 
300; 400 va 500 markalarga boʻlinadi. 
Gilputrok angidrid sement uchun xam giltuproq sementnikidek markalar, 
toʻldirgichlari bor giltuproq sementlar uchun esa faqat birinchi ikki marka, ya’ni 300 
va 400 belgilangan. 
Giltuproq sementning qotishi uchun nam sharoit juda kulay. Bunday sharoitda, 
garchi sekin boʻlsa xam, mustaxkamligi osha boradi. Quruq havo sharoitida 
mustaxkamligi avvaliga biroz oshganidan keyin tuxtaydi.
Namunalar vaqti-vaqti bilan dam nam, dam quruq sharoitlarda saklansa, yaxshi 
natija beradi. 
Normaldan past, xatto nolga yakin temperaturada xam giltuproq sement 
nixoyatda ekzotermik bo‘lgani uchun kanoatlanarli kotadi; qotishining dastlabki 1 – 3 
sutkasida giltuproq sement, masalan, alit-alyuminat portlandsementga karaganda 1,5 
– 2 barobar kup issiklik chiqaradi. Giltuproq sement shu kadar kup issiklik chiqarishi 
sababli uni yaxlit konstruksiyalarda ishlatib boʻlmaydi; yaxlit beton massiv 
tayyorlansa massa ichi kiziydi, sirti tez soviydi, natijada tashki katlamlarida 
chuzuvchi kuchlanishlar paydo bo‘ladi va beton darz ketadi. 
Kupga chidamliligi. Giltuproq sementlar asosida ishlangan betonlar, havo va 
sovuqka ancha chidamli bo‘ladi. 

---

151 
Qotayotganda sementtosh nihoyatda yaxshi zichlanishi tufayli giltuproq 
sementdan ishlangan betonlar sovuqka juda yaxshi chidaydigan bo‘ladi. Giltuproq 
sement portlandsementga karaganda suvni ancha kup talab etishiga karamasdan, 
giltuproq sement xam ancha zich bo‘ladi. Giltuproq sement suvda korilganida 
gidrotatsiya jarayoni jadal davom etishi tufayli suvga juda talabchan bo‘ladi, lekin 
portlandsementdagidek talay ortiqcha suv erkin xolda kolmaydi, sementtoshda 
govaklar xosil kilmaydi, gidratatsiyaga sarf bo‘ladi. Natijada sementtosh yanada 
zichlashadi.
Giltuproq sement asosida ishlangan konstruksiyalarni isitish yoki buyumlarni 
(tezrok qotishi uchun) buglash mumkin emas. Klinker minerallarining 
digidratatsiyalanishiga sababchi bo‘ladigan yuqori temperaturada giltuproq sement 
boshqa sementlarga karaganda ancha yaxshi chidaydi. U xatto 1200 – 1400
o
va 
bundan yuqori temperaturalar ta’siriga xam yaxshi karshilik kursata oladi. YUksak 
temperatura ta’siridan sung namikkani takdirda xam portlandsement singari 
buzilmaydi. 
Bundan tashkari, giltuproq sement qizdirganda nisbatan kup chukmaydi va 
kengaymaydi. Ana shu jixatlari tufayli u issikka nixoyatda chidamli bo‘ladi; unga 
mayda shamot qoʻshib, 1200 – 1400
o
gacha temperaturaga chidaydigan, utga 
nixoyatda chidamli materiallar (xromit, karund va boshqalar) qoʻshib, 1600 - 1700
o
gacha temperaturaga bardosh bera oladigan utga chidamli betonlar ishlanadi. 
Ishlatilishi. Giltuproq sement temir-beton konstruksiyalar ishlashda kullaniladi. 
Bunday konstruksiyalar uchun kiska muddatda kotadigan va nixoyatda mustaxkam 
betonlar kerak. Bundan tashkari sovuqka juda yaxshi chidaydigan konstruksiyalar 
uchun xam ishlanadi.
Oltingugurt gazlar ta’sirida bo‘ladigan konstruksiyalar uchun xam giltuproq 
sement ishlatish tavsiya qilinadi. 
Lekin yer usti va ostida, shuningdek suv tagida kuriladigan konstruksiyalarga u 
yaramaydi, chunki bunday konstruksiyalarda tashki harorat va ajralib chikadigan 
issiklik ta’siridan beton temperaturasi 25
o
dan oshib ketishi mumkin (jumladan, juda 

---

152 
kalin yoki katta xajmdagi konstruksiyada). Xatto salgina ishkorlar ta’sirida 
bo‘ladigan konstruksiyalarda xam giltuproq sement ishlatishga yul kuyilmaydi. 
Giltuproq angidrid sement gil tuproqli sement bilan bir katorda kotayotganida beton 
temperaturasi 25
o
dan oshib ketishi mumkin bo‘lgan konstruksiyalar uchun xam 
ishlatiladi. Angidrid qoʻshilgan giltuproqli sementning angidrid qoʻshilmagan 
giltuproqli sementdan prinsipal fark xam shunda. 
Toʻldirgichlari bor bo‘lgan giltuproq sement xam bir xil temperatura sharoitlarida 
(qotish jarayonida 25
o
dan oshmasa) giltuproqli sement katori ishlatiladi. Ammo 
toʻldirgichlari bor bo‘lgan sementning unchalik mustaxkam emasligini hisobga olib, 
qotish muddatining kiskaligi sababli undan oʻrtacha va past markali bo‘lgan beton va 
temir-beton konstruksiyalari yasashda foydalaniladi. 
Giltuproq sementlar juda (yuqori markali portlandsementga karaganda 2 – 3 barobar) 
kimmat bo‘lgani uchun hozircha yigma beton va temir-beton konstruksiyalarda 
ishlatilayotgani yuk. Birok yigma temir-beton texnologiyasida giltuproq sement 
ishlatish juda foydali bo‘ladi, chunki buyumlarni sun’iy kotirishga xojat kolmaydi.