Qurilishni boshqarish

II BOB. BETON QORISHMALARINING FIZIK-MEXANIK VA KIMYOVIY XOSSALARI.
2.1. BETON QORISHMALARINING FIZIK-MEXANIK XOSSALARI
Betonning barcha xossalarini tabiatiga qarab bir necha katta guruhlarga bo'lish mumkin (masalan, fizik, kimyoviy, mexanik, termofizik va boshqalar). Bulardan biri fizik-mexanik xossalaridir. Ushbu bo’limda beton qorishmalarining fizik-mexanik xossalari haqida ma’lumot keltirib o’taman.
Ishlab chiqarishda va yetkazib berishda amal qilinadigan GOST 7473-2010 “СМЕСЫ БЕТОННЫЕ” (Beton qorishmalari) standartida quyidagicha talablar keltirilgan:
Beton qorishmalar quyidagi texnologik sifat ko'rsatkichlari bilan tavsiflanadi:
- ish qobiliyati;
- o'rtacha zichlik;
- tabaqalanish;
- harorat;
- vaqt o'tishi bilan xususiyatlarning saqlanishi;
- ishtirok etgan havo hajmi.
Beton murakkab qurilish materiali sifatida tushuniladi. Birlashtiruvchi (sement, suyuq shisha, polimer sement) bilan bog'langan katta va kichik tosh agregatlar bitta monolit korpus sifatida birgalikda yuklarga qarshilik ko'rsatadi.
Beton quyidagi mezonlarga ko'ra tasniflanadi: asosiy maqsad - konstruktiv, maxsus; bog'lovchi turi bo'yicha - sement, silikat va boshqalar; agregatlar turi bo'yicha - zich, g'ovakli, maxsus agregatlarda; tuzilishiga ko'ra - zich, g'ovakli, uyali, yirik-g'ovak.
Betonning fizik xususiyatlariga suvga chidamliligi, sovuqqa va issiqlikka chidamliligi, korroziyaga chidamliligi, yong'inga chidamliligi, issiqlik va tovush o'tkazuvchanligi, kislotaga chidamliligi va boshqalar kiradi. Betonning fizik-mexanik xususiyatlari uni ishlab chiqarish usuli va materiallariga bog'liq: bog'lovchi, qo'pol, nozik agregatlar va suv. Ular betonning tuzilishi va uning qotib qolish shartlari bilan belgilanadi. Sovuqqa chidamlilik - ho'l holatda bo'lgan materialning muqobil muzlash va eritishning zararli ta'siriga qarshi turish qobiliyati. Beton muzlash va eritishning 50 ... 500 yoki undan ortiq davrlariga bardosh bersa, sovuqqa chidamli bo'ladi. Suv-sement nisbati va tuzilishi betonning sovuqqa chidamliligiga ta'sir ko'rsatadi. Suvga chidamlilik - bu materialning suvga qarshilik ko'rsatish qobiliyati. Sement bilan kimyoviy bog'lanmagan erkin suv bug'lanish jarayonida betonda teshiklarni hosil qiladi. Filtrlash koeffitsientining qiymati bosim gradientining oshishi bilan ortadi. Shuning uchun bosimli konstruktsiyalarda filtrlash koeffitsienti cheklangan zich betonlar qo'llaniladi. Betonning zichligi turli qo'shimchalar bilan oshiriladi.
Yong'inga chidamlilik - materialning yong'inda (1000 - 1100 °C) kuchini saqlab turish qobiliyati. Beton po'latdan ko'ra ko'proq yong'inga chidamli materialdir, chunki yong'in haroratida u o'zining mustahkamligi va deformatsiya xususiyatlarini amalda saqlaydi. Po’lat konstruktsiyalar allaqachon 600 - 700 °C haroratda qulab tushadi. Temir-beton konstruktsiyalarning yong'inga chidamliligini oshirish betonning himoya qatlamini 3-4 sm gacha oshirish orqali erishiladi.
Issiqlikka chidamlilik - betonning yuqori haroratlarda (200°C dan yuqori) uzoq vaqt davomida kuchini saqlab turish qobiliyati. Yuqori harorat uzoq vaqt ta'sir qilishi sement toshining suvsizlanishi, sement toshining va agregatlarning deformatsiyasini yo'q qiladi. Shuning uchun normalar oddiy betonlardan foydalanishda 50 °C dan yuqori haroratlarda uzoq vaqt ta'sir qilishini ta’qiqlaydi. Betonning issiqlikka chidamliligini oshirish uchun maxsus agregatlar qo'llaniladi: bazalt, diabaz, xromit, shamot va bog’lovchilardan, aluminiy sement, qo'shimchali portland sement, suyuq shishalar qo’shiladi. Sovutilgan holatda, betonning mustahkamlashi saqlanadi. Issiqlikka chidamli beton yuqori harorat va turli xil issiqlik bloklari, tunnel poydevori uchun ishlatiladi.
Korroziyaga chidamlilik - materialning atrof-muhit bilan kimyoviy reaksiyaga kirmaslik qobiliyati. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, ko'pgina binolar va inshootlarning ish sharoitlari beton uchun normaldir, shuning uchun unda korroziya jarayonlari deyarli sodir bo'lmaydi. Agressiv muhitda (suyuq yoki gazsimon ish jarayoni holatlarida) betonning korroziyaga chidamliligi pasayadi.
Betonning mustahkamlik xususiyatlari ostida betonning siqilish va kuchlanishdagi me'yoriy va dizayn xususiyatlarini, betonning armatura bilan yopishishini tushunish lozim. Betonning deformatsiya xossalari deganda betonning yuk ostida siqilish va cho'zilish, qisqarish, shishish va issiqlik deformatsiyasi tushuniladi.
Betonning mustahkamligi. Betonning mustahkamligi bir qator omillarga bog'liq bo'lib, ularning asosiylari: qotib qolish vaqti va shartlari, kuchlanish holatining turi, namunalarning shakli va o'lchami, yuklanish davomiyligi. Betonning mustahkamligi vaqt o'tishi bilan ortadi. Uning eng intensiv o'sishi qattiqlashuvning dastlabki davrida (Portlend sement uchun 28 kun) sodir bo'ladi. Vaqt o’tishi bilan kuchning oshishi sekinlashadi, lekin ijobiy harorat va nam muhitda u yillar davomida davom etadi. Betonning qattiqlashishi atrof-muhitning harorati va namligining oshishi bilan sezilarli darajada tezlashadi. Buning uchun temir-beton buyumlar issiqlik-namlik yoki avtoklav bilan ishlov berishdan o'tkaziladi. Beton har xil kuchlar ta'sirida har xil mustahkamlikka ega bo’ladi.
Tajribalarda kub quvvati — beton kublarning vaqtincha siqilish kuchi. Ishqalanish kuchlarining ta'siri kublarning kuchi va ularning kattaligiga bog'liq. Kub qanchalik kichik bo'lsa, uning kuchi shunchalik katta bo'ladi. Haqiqiy tuzilmalar shakli kublardan farq qilganligi sababli, kub quvvati hisob-kitoblarda to'g'ridan-to'g'ri ishlatilmaydi, balki faqat betonning sifatini nazorat qilish uchun xizmat qiladi.
Betonning deformatsiyalanishi. Deformatsiyalar tashqi kuchlar va betonning atrof-muhit bilan oʻzaro taʼsiri natijasida harorat-namlikda vujudga kelishi boʻlishi mumkin. Betonning yuk ostida deformatsiyasi. Yagona qisqa muddatli, uzoq muddatli, shuningdek, bir necha marta takroriy yuklash ostida kuch deformatsiyalari mavjud.