Qurilishni boshqarish

1.2 BETON QORISHMALARINING QO’LLANILISH SOHASI
Beton fuqarolik va sanoat qurilishida, temir-beton buyumlar ishlab chiqarishda, yo'l qoplamalarini qurish va ta'mirlashda keng qo'llaniladigan eng mashhur qurilish materialidir. Bu sun'iy tosh bo'lib, ma'lum nisbatlarda olingan komponentlar bilan plastik aralashmani qolipga quyish natijasida hosil bo'ladi. Ishlab chiqaruvchilar muayyan muammolarni hal qilish uchun moslashtirilgan materiallarning keng assortimentini taklif qilishadi.
Betonlarni qo'llash sohalari ularning tarkibi va texnik xususiyatlariga bog'liq. Asosiy xususiyatlardan biri materialning siqilishga chidamliligini aniqlaydigan kuchdir. Bu quyidagilarga bog'liq:

• 
  sement markasi va uning foizi;
  
• 
  suv-sement nisbati;
  
• 
  ishlatiladigan agregatlarning texnik tavsiflari;
  
• 
  aralashmaning qattiqlashuv shartlari.
  

Kg / m3 da o'lchanadigan bosim kuchi tovar belgisi yoki so'nggi GOST 25192-2012 ga muvofiq quvvat sinfi bilan tavsiflanadi.
M100 (B7.5). "Oriq" deb tasniflangan ushbu material past bosim kuchiga ega va tayyorgarlik bosqichida va qurilishning dastlabki bosqichlarida qo'llaniladi. Poydevorni, devorlarni quyishdan oldin, mustahkamlash ishlaridan oldin, yo'l qurilishida bordorlarni yotqizishda tayyorgarlik qatlamini o'rnatish uchun ishlatiladi.
M150 (B12.5). B12.5 mustahkamlik sinfidagi beton tayyorgarlik ishlarida va pol qoplamalarini, piyoda yo'llarini quyish, yorug'lik binolari uchun poydevor qo'yish, yo'l chetlarini o'rnatish uchun yostiq sifatida ishlatilinadi.
M200 (B15). Ko'pincha poydevorlarni, monolit devorlarni, zinapoyalarni, platformalarni, piyoda yo'llarini quyish uchun kam qavatli qurilishda qo'llaniladi.
M250 (B20). B20 mustahkamlik sinfidagi beton kam qavatli binolarni qurishning barcha bosqichlarida, shu jumladan yuqori yuklarga bardosh berishga mo'ljallanmagan pol plitalari ishlab chiqarishda ishlatilinadi.
M300 (B22.5). Yuk ko'taruvchi devorlar bloklari, taxta plitalari va qoplamalar, quyma yo'llar va jiddiy operatsion yuklarga bardosh berishga mo'ljallangan uchastkalarni ishlab chiqarish uchun ishlatilinadi.
M350 (B25). B25 mustahkamlik sinfidagi yuqori quvvatli beton ko'p qavatli qurilishda poydevor plitalarini quyish, pol va tom plitalari, tayanch to'sinlar, yuk ko'taruvchi ustunlar va aeroport yo’lka plitalarini ishlab chiqarish uchun ishlatilinadi. Shuningdek, tijorat va jamoat ob'ektlarini qurishda qo'llaniladi.
M400 (B30). Qo'llash sohalari - yuqori yuklangan binolar, gidrotexnik inshootlar, ko'p qavatli savdo markazlari, ko'rgazma markazlari, akvaparklar qurilishida foydalanish uchun mo'ljallangan temir-beton buyumlar ishlab chiqarishda ishlatilinadi. Ushbu sinfga tegishli beton qorishma narxi qimmat hisoblanadi.
M450 (B35), M500 (B40). Ular muhim ob'ektlar - to'g'onlar, metro tunnellari, bank omborlari qurilishida qo'llaniladi. Ular qurilish injeneriyasida yuqori xarajat, tayyorlash va foydalanishning murakkabligi tufayli juda kam qo'llaniladi.
Gidrotexnika inshootlarini qurish uchun aralashmalar juda kuchli talabga ega bo'lib, ular nafaqat mustahkamlik, balki suv o'tkazmasligi va sovuqqa chidamliligi jihatidan ham yuqori ko’rsatkichlarga ega bo’lishi lozim. Bunday aralashmalarda bog'lovchi sifatida hidrofobik qo'shimchalar bilan sementlar ishlatiladi.
Yo'l qurilishida yuqori statik va dinamik yuklarga bardosh bera oladigan mustahkamlik darajasi M350 va undan yuqori bo'lgan beton ishlatiladi. Qattiq iqlimi bo'lgan hududlarda faqat F300 va undan yuqori sovuqqa chidamlilik indeksiga ega beton qorishmalari qo'llaniladi.
Beton aralashmasi oq sement, rangli pigmentlar, marmar kabi maxsus agregatlar yordamida dekorativ xususiyatlarga ega bo'ladi. Sement, suv va agregatning asosiy tarkibiy qismlarini aralashtirish natijasida olingan beton, bizga normal mustahkamlikdagi betonni beradi. Ushbu turdagi betonning kuchi 10 MPa dan 40 MPa gacha o'zgarib turadi. Oddiy quvvatli betonning dastlabki sozlanish vaqti 30 dan 90 minutgacha boradi, bu sementning xususiyatlariga va qurilish maydonchasining ob-havo sharoitlariga bog'liq.
Oddiy betonda armatura bo'lmaydi. Asosiy tarkibiy qismlar tsement, agregatlar va suvdir. Eng ko'p qo'llaniladigan beton sinfi ham shudir. Oddiy betonning zichligi 2200 dan 2500 kg / kubometrgacha o'zgaradi. Siqilish kuchi 200 dan 500 kg / sm2 gacha. Ushbu turdagi betonlar, asosan, yo'laklar va binolarni qurishda, ayniqsa, yuqori kuchlanish kuchiga ehtiyoj kam bo'lgan joylarda qo'llaniladi. Ushbu turdagi beton tomonidan taqdim etilgan chidamlilik xususiyati asosan qoniqarli bo’ladi.
Temir-beton - beton va poʻlat armatura birikmasidan iborat konstruksiya va buyumlarning umumiy nomi. Temirbeton 19-asrda kashf etilgan. Temirbeton buyumlarga birinchi patentlar Fransiyada (Lambao, 1850; Kuanye, 1854; Monye, 1867), Angliyada (Uilkinson, 1854) va AQSH da (Giatt, 1855—87) berilgan. Oʻzbekistonda Temirbeton konstruksiyalar 19-asr 70y.laridan tatbiq eta boshlangan. Temirbetonda zoʻriqishlarni qabul qilishda har ikkala material (beton va poʻlat) baravar ishlaydi. Betonning choʻzilishga mustahkamligi siqilishga mustahkamligidan ancha (10—20 marta) past. Poʻlat armatura esa choʻzilishga ham, siqilishga ham birday ishlaydi. Agar betonga armatura qoʻshilsa, uning choʻzilishga mustahkamligi ancha ortadi. Betonning poʻlat armaturaga yaxshi yopishuvi, poʻlat bilan ogʻir betonning tra taʼsirida chizikli kengayish koeffitsiyentlari bir-biriga juda yaqinligi (beton uchun aBq(lsl,5)10~5; armatura uchun avq1,210~5) Temirbetonni hosil qilishga imkon beradi. Bundan tashqari, beton armaturaga zich yopishib, uni zanglash va yongʻindan asraydi. Temirbetondan poydevor bloklar, devor va qavatlararo panellar, yopma plitalar, yigʻma zinalar, ustun va toʻsinlar, ustunqoziklar, arka va fermalar va boshqa tayyorlanadi.
Temirbetonning afzalliklari: oʻta mustahkamligi; koʻpga chidamliligi; olovbardoshligi; zilzilabardoshligi; mahalliy materiallardan foydalanish imkoniyati; konstruksiyaga istalgan shakl berish mumkinligi va h.k. Vazni ogʻirligi, issiqlik va tovushni oson oʻtkazishi; mustahkamlash va tuzatishning qiyinligi; yorilishi mumkinligi; beton yotqizilgach, armatura holatini tekshirish qiyinligi kabi omillar uning nuqsonlaridir. Betonda yoriq paydo boʻlishining oldini olish uchun armatura oldindan zoʻriqtiriladi.
Turli konstruktiv elementlar ishlab chiqarilishi va zavodda spetsifikatsiyalarga muvofiq quyilishi va yig'ish vaqtida mahalliy ravishda sotib olinishi mumkin. Bunday beton bloklar yig'ma beton deb ataladi. Yig'ma beton bloklarga misollar: beton bloklar, zinapoyalarning parvozlari, yig'ma devorlar va ustunlar, beton lintellar va boshqa ko'plab elementlar. Ushbu bloklarning afzalligi shundaki, ular tez qurilishga ega, chunki faqat yig'ish kerak xolos. Ishlab chiqarish joyida amalga oshirilganligi sababli sifat kafolatlanadi. Yagona ehtiyot chorasi - ularni tashish.
Zichligi 1920 kg/m3 dan kam bo'lgan beton engil beton deb tasniflanadi. Beton dizaynida engil agregatlardan foydalanish bizga yengil agregatlarni beradi. Agregatlar betonning zichligiga hissa qo'shadigan muhim elementdir. Yengil og'irlikdagi agregatlarga misollar pomza, perlitlar va skoriyadir. Engil vaznli beton po'lat konstruktsiyalarni himoya qilish uchun qo'llaniladi va shuningdek, uzoq masofali ko'prik qavatlarini qurish uchun ham ishlatiladi. Shuningdek, qurilish bloklarini qurishda qo’llanilinadi.
Zichligi 3000 dan 4000 kg/m3 gacha bo'lgan betonlarni og'ir beton deb atash mumkin. Bu yerda og'ir vaznli agregatlar qo'llaniladi. Qo'pol agregatlar sifatida maydalangan jinslar ishlatiladi. Eng ko'p ishlatiladigan og'ir vaznli agregatlar Baritlardir. Ushbu turdagi agregatlar ko'pincha atom elektr stantsiyalarini qurishda va shunga o'xshash loyihalarda qo'llaniladi. Og'ir vaznli agregat strukturaga barcha mumkin bo'lgan nurlanish turlariga qarshilik ko'rsatishga yordam beradi.
An'anaviy beton bilan taqqoslaganda, polimer betonda agregatlar sement bilan emas, balki polimer bilan bog'lanadi. Polimer beton ishlab chiqarish agregatdagi bo'shliqlar hajmini kamaytirishga yordam beradi. Shuning uchun, bu ishlatiladigan agregatlarni bog'lash uchun zarur bo'lgan polimer miqdorini kamaytiradi. Shunday qilib, minimal bo'shliqlarga, maksimal zichlikka erishish uchun agregatlar saralanadi va mos ravishda aralashtiriladi (1-rasm).

1-rasm. Polimer beton tuzilishi.
40 MPa dan ortiq kuchga ega bo'lgan betonni yuqori quvvatli beton deb atash mumkin. Bu quvvatga suv/sement nisbatini hatto 0,35 dan pastga tushirish orqali erishiladi.
Ushbu betonlar ma'lum bir standartlarga javob beradi, lekin hech qanday kuch bilan cheklanmaydi. Shuni ta'kidlash kerakki, qancha yuqori quvvatli beton ishlatilinsa, shuncha yuqori samarali beton bo'lishi mumkin. Yuqori samarali betonga mos keladigan standartlar quyida keltirilgan:
O'tkazuvchanlik va zichlik koeffitsientlari
Gidratsiya issiqligi
Uzoq muddatga xizmat qilishi
Chidamliligi
Ta'sir kuchi va mexanik xususiyatlar
Ekologiyaga zarari kamligi
O'tkazuvchan beton - bu suv o'tishiga imkon beradigan tarzda ishlab chiqilgan beton. Ushbu turdagi betonlar loyihalashtirilganda betonning hajmi bo'yicha 15% dan 20% gacha bo'shliqlarga ega bo'ladi. O'tkazuvchan beton aralashtirish jarayoni, mahsuldorlik, qo'llash usullari va boshqalar orqali yaratiladi. Ular yomg'ir suvi bilan bog'liq muammolar saqlanib qolingan yo'laklar va avtomobil yo'llarini qurishda qo'llaniladi. Bo'ron suvi o'tkazuvchan beton qoplamalardan o'tib, yer osti suvlariga yetib boradi. Shunday qilib, ko'pchilik drenaj muammolari hal qilinadi (2-rasm).

2-rasm. O’tkazuvchan beton
Shtamplangan beton - bu tabiiy toshlar, granitlar va plitkalarga o'xshash haqiqiy naqshlarni ishlab chiqarishi mumkin bo'lgan arxitektura betony. Shtamplash, betonda plastik holatda bo'lganda amalga oshiriladi. Turli xil ranglar, dog'lar va teksturali ishlar tabiiy qimmat toshlarga juda o'xshash qoplamani beradi. Yuqori estetik ko'rinishga ega bo’lgan bunday qoplamalardan iqtisodiy jihatdan foyda olish mumkin. Bu avtomobil yo'llari, ichki qavatlar va verandalar, basseynlarni qurishda qo'llaniladi (3-rasm).

3-rasm. Shtamplangan beton

Asfalt-beton kompozit material bo'lib, agregatlar va asfalt aralashmasdan tayyorlanadi. Odatda yo'llarni asfaltlash, Avtomobil yoʻllari, aeroportlar, sanoat binolari pollari va tomlarga toʻshashda ishlatiladi. Asfalt-beton – chaqiq tosh, qum, mineral kukunlar va bitum aralash-masidan iborat qurilish materiali. Aralashtirishdan oldin ular 100–160° temperaturagacha qizdiriladi. Yirik, oʻrta, mayda donachali va qumli asfalt-betonga boʻlinadi (4-rasm).

4-rasm. Asfalt-beton tuzilishi.


Xulosa
I-bobda qurilish matereriallari turiga mansub bo’lgan beton qorishmalari haqida umumiy ma’lumot keltirildi. Chunonchi, qurilishda keng va ommabop bo’lgan ushbu qurilish materiali turlari va ularning tarkibi hamda ishlatilish sohasiga yuzlanib o’tdik. Beton qorishmalari sement, suv va ma’lum bir agregatlardan (qo’llanilish sohasiga qarab) tashkil topgan qurilish materialidir. Qo’shimcha qilib aytish mumkinki, sohamizda ko’p qo’llaniladigan sifat ko’rsatkichi ushbu qurilish materialiga ham tegishlidir. Chunki, beton qorishmalarini ishlab chiqarishda va foydalanishda sifat ko’rsatkichi xavfsizlikni ta’minlashi, mustahkamlikni va xizmat muddatini uzaytirishda muhim ahamiyatga ega. Beton qorishmalari sifati esa, beton markalariga va qo’yilgan standartlarga bog’liqdir. Ushbu ko’rsatkichlarga keyingi boblarda batafsil to’xtalib o’tamiz.