Qurilishni boshqarish

I BOB. BETON QORISHMALARI VA QO’LLANILISH SOHASI

1. 
   BETON QORISHMALARI TO’G’RISIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR
   

Betonlar ikki yoki undan ortiq tarkibiy qismlardan tashkil topgan kompozit materiallar bo'lib, ularning har biri kompozitsiya tarkibida o'zining individualligini (tuzilishi, xususiyatlarini) saqlaydi. Materiallar tabiiy va sun'iy kelib chiqishi mumkin. Tabiiy kompozitlarga konglomeratlar, brekchialar, qumtoshlar va boshqalar kiradi. Sun’iy kompozitsionlar esa, beton, temir-beton, ohak, plastmassalardir.
Beton qorishmalar tarkibiga qo'shimchalar (organik va noorganik moddalar) qo'shish mumkin. Bu esa o'z o'rnida xossalarni nazorat qilib borish kerakliligini anglatadi. Qo'shimchalarni qo'llanishi qurilishdagi sarflarni kamaytiradi, shu jumladan sement sarfini, betonni sifati va funksional xarakteristikalarini yangilaydi. Qotishida qo'shimchalar (kimyoviy, mineral, sun’iy va tabiiy modifikatorlar) qo’shiladi. Qo'shimchalar ishlatilishi sement sarfini, qurilishni narxini kamayishini ta’minlashi mumkin. Beton qorishmalarini harakatchanligini oshishi, suvga talabchanligidan kelib chiqqan holda, mehnat sarfi darajasini pasayishiga olib keladi.
EN 206-1 ta'rifiga ko'ra, beton bog'lovchi, nozik agregat, suv va turli xil qo'shimchalarni aralashtirish natijasida olingan material bo'lib, uning tuzilishi bog'lovchi gidratsiya jarayoni natijasida hosil bo'ladi. Beton tarkibiy qismlari (bog'lovchi, agregatlar, qo'shimchalar) va texnologik usullarning xilma-xilligi har xil turdagi turli xil xususiyatlarga ega beton olish imkonini beradi. Qotib qolish jarayonlari boshlanishidan oldin oqilona tuzilgan va yaxshilab aralashtirilgan ushbu materiallarning tarkibi beton aralashmasi deb ataladi. Zamonaviy qurilishda betonlar ham konstruktiv, ham maxsus maqsadlarda (dekorativ, issiqlik izolyatsiya qiluvchi, radioaktiv ta'sirlardan himoya qilish uchun va boshqalar) eng ko'p talab qilinadigan materiallardir. Ular, albatta, insoniyatga ma'lum bo'lgan boshqa qurilish materiallari orasida yetakchi hisoblanadi. Bundan tashqari, beton me'moriy jihatdan jozibali va ekologik toza (biopozitiv) material sifatida tan olingan. Lekin, bir qator ijobiy xususiyatlarga qaramay, muhim kamchiliklarga ham ega, masalan, betonning deyarli barcha turlariga xos bo’lgan kamchiligi, har qanday tosh material kabi, past tortishish va egilish kuchidir. Shunga qaramay, bu qurilish olamida eng ko'p ishlatiladigan materialdir.
Beton (frans. beton va lot. bitumon— togʻ smolasi)—boglovchi modda (sement), suv, toʻldirgichlar (mas, shagal, qum), ayrim hollarda qoʻshilmalar qoʻshib tayyorlanadigan qorishmaning zichlashib qotishi natijasida hosil boʻladigan qurilish materiali. Qadimda betondan umbaz, qubbalar, ravoqlar, katta inshootlar qurish maqsadida foydalanishgan. Bunda bog’lovchi material sifatida loy, gips, ohak, asfaltdan foydalanishgan. Beton texnologiyasining takomillashuvi sement ishlab chiqarilishi bilan bogʻliq. XIX-asrda temirbetonning ixtiro qilinishi betonning keng tarqalishiga olib keldi. Hajmiy massasiga (kg/m3 larda hisoblanadi) koʻra, betonning juda og’ir (2500 dan yuqori), ogʻir (1800 dan 2500 gacha,) yengil (500 dan 800 gacha) va alohida yengil (500 dan past) turlarga bo’linadi; boglovchi moddaning turiga koʻra, sementli, silikatli, gipeli, asfaltbetonlar, polimerbetonlar va boshqa xillarga; vazifasiga ko'ra, oddiy (sanoat, fuqaro qurilishi uchun ishlatiladigan), gidrotexnika, yoʻl qurilishi, issiqlik izolyatsiyasi, manzarali ishlarga, maxsus ishlarga (kimyoviy turgun, olovbardosh, yadro nurlanishlaridan himoya qilish va boshqa uchun) moʻljallangan xillari bor. Betonning asosiy sifat koʻrsatkichi siqilishga mustahkamligi hisoblanadi va shu xususiyati bilan uning markalari belgilanadi.
Beton 4000 yildan oshiq vaqt mobaynidan beri maʼlum (Qadimgi Mesopotamiya), Qadimgi Rimda keng qoʻllanilgan. Rimliklar jamoat binolari va inshootlarini, jumladan, Panteonni qurish uchun betondan foydalanishgan.
Beton qorishmasi sement, qum, shagʻal, suv (ularning nisbati sement markalari, namlik, qum va shagʻal bilan bogʻliq), shuningdek, qoʻshimcha moddalar oz miqdorda aralashtirish bilan ishlab chiqarilmoqda. Ishlab chiqarishda sement va suv uning eng asosiy qismini tashkil etadi. Beton ishlab chiqarishda eng keng yo'l qoʻyiladigan xato suvni koʻp qoʻshishdir. Albatta bu betonning tezligini oshiradi lekin chidamliligini pasaytiradi. Shuning uchun suv va sement nisbatini aniq hisoblash juda muhim. Bu hisoblashlar sementning markasiga qarab olinadi.
GOST 25192-2012, GOST 7473-2010 ga koʻra bogʻlovchi turi, agregatlari tarkibi va qattiqlashishi sharoitiga qarab quyidagicha ishlab chiqariladi:
Turlariga koʻra oddiy betonlar (sanoat va fuqaro binolari)-gidrotexnik, yoʻl uchun, issiqlik izolyatsiyasi, manzaralar va maxsus maqsadlar (Yadroviy radiatsiya va chidamli kimyoviy, chidamli issiqlik, tovush yutuvchi hokazo qarshi himoya qilish uchun). Birlashtiruvchi turlarga koʻra sement, silikat, gips, shlak-ishqoriy, asfalt, plastobeton (polimer aniq) va boshqalar. Agregatlar turiga koʻra, beton qatlamlar, kovak beton yoki maxsus agregatlarga ajratiladi. Strukturada zich, kovakli, uyali yoki katta-kovakli strukturaning betoni ajralib turadi. Qattiqlashuv sharoitida beton tabiiy sharoitlarda qattiqlashiladi; atmosfera bosimida issiqlik va namlikni qayta ishlov berish sharoitida; atmosfera bosimidan yuqoriroq bosimda issiqlik va namlikni qayta ishlov berish sharoitlarida. GOST 25192-2012 klassifikatsiyasiga qoʻshimcha ravishda quyidagi tasnif qoʻllaniladi.
Tovar miqdori boʻyicha betona quyidagicha boʻlinadi:

• 
  Oʻta ogʻir (2500 kg / m³ dan yuqori zichligi
  
• 
  Ogʻir (zichlik 2200-2500 kg / m³);
  
• 
  Yengillatilgan (1800-2200 kg / m³ zichligi);
  
• 
  Yengil (500-1800 kg / m³ zichligi)
  
• 
  Birlashtiruvchi va agregatlar tarkibiga koʻra, konkretlar quyidagilarga boʻlinadi:
  

• 
  Yupqa (yopishqoq modda miqdori kamligi va qoʻpol agregatlarning koʻpayishi);
  
• 
  Qalin (biriktiruvchilarning miqdori koʻpaygan va kam miqdordagi qoʻpol agregatlar tarkibida);
  
• 
  Tovar (standart retsept boʻyicha agregatlar va majburiy materiallarning nisbati)