Quyash hám Jer baylanısları Joba

Kún hám tún almasınıwı
Jerdiń óz o'qi átirapında aylanıwı nátiyjesinde kún hám tún payda boladı. Jerdiń óz o'qi átirapında bir ret aylanıw dáwiri sutka dep ataladı. Ay, Quyash hám b.planetalardıń gravitatsion tásirinde Jer oǵi qiyaligi hám orbitasi ekssentrisitetiniń uzaq, dawam etetuǵın dáwirli ózgerisleri júzege keledi, bul bolsa, óz gezeginde, ıqlımnıń kóp ásirler dawamında ózgerip barıwına sebep boladı.
Jerdiń aylanıw tezligi hawa massaları hám ıǵallıqtıń máwsimiy almasınıp turıwı nátiyjesinde de-jıl dawamında ózgerip turadı. Jer polyusı oyıq (ekvator átirapı massası úlkenlew) bolganligi hám Ay orbitasi Jer ekvatorı tegisliginde jaylaspaǵanlıǵınan Aydıń tartıwı pretsessiyami payda etedi, yaǵnıy Jer o'qi keńislik ekliptika o'qi átirapında aste burılıp baradı hám 26 mıń-jıl degende bir ret tolıq konus sirt sızadı. Bul háreketke kósher baǵdarınıń dáwirli terbelisleri — nutatsiya da qosılıp ketedi (tiykarǵı dáwiri 18, 6 -jıl ).
Jerdiń dúzilisi. Magnitosfera. Jerdiń eń sırtqı hám eń kalin qabıqı Jerge eń jaqın keńislik — magnitosfera, onıń fizikalıq ózgeshelikleri Jer magnit maydanına jáne bul maydandıń kosmik bólekler aǵımı menen óz-ara tásirlesiwine baylanıslı. Kosmik zondlar hám Jer jasalma joldasları járdeminde alıp barılǵan tekseriwler Jer mudami Quyashdan keletuǵın korpuskulyar bóleksheler aǵımı (quyash samalı ) de turıwın kórsetedi. Jer orbitasi qasında bul bólekler aǵımınıń tezligi 300 den 800 km/s ge shekem jetedi.
Quyash plazmasida kúshlanganligi ortasha 4, 8-10~3 a/m (6 -10~5) ga teń magnit maydanı bar.
Quyash plazmasi aǵımı Jer magnit maydanı menen toqnasqanında zarba tolqını payda boladı, onıń Jer orayınnan uzaqlıǵı 13—14 Re ga teń (Rffi — Jer radiusı ), sol tolqınnan keyin 20 mıń km qalıńliqdagi qatlam (aralıq tarawdıń) keledi. Quyash plazmasidagi magnit maydanında bólekler tártipsiz háreketlenedi. Bul maydanda plazma temperaturası 200 mıń dárejeden 10 million dárejegeshe kóteriledi.
Magnitosferaga quyash samalı aralıq júz beredi. Aralıqmaydan menen magnitosfera shegarası — magnitopauza quyash samalınıń dinamikalıq basımı Jer magnit maydanı basımı teń salmaqlılıqlap turatuǵın orından tutadi. Ol Jer orayından 10—12 Rffi (70—80 mıń km), qalıńlıǵı 100 km; magnitopauza átirapında magnit maydanı kúshlengenligi 8-10 2 a/m (10~3).
Quyash aktivligi payda bolıwı nátiyjesinde magnitosfera ózgeredi. Quyash aktivligi sebepli quyash samalı jáne onıń magnit maydanında sezilerli ózgeris júz beredi, yaǵnıy magnit dúbeleyi payda boladı.
Magnit maydanı sebepli atmosferanıń joqarı qatlamı qıziydi, bólekler ionlanıwı artadı, tezlashadi, polyus jaqtısınıń jaqtılıǵı kúshayadi, elektromagnit shawqımları payda boladı, qısqa tolqınlı radioaloqa buz'ladı hám h. k. Geomagnit maydan Jerdiń radiatsiya regionin payda etedi, bul bolsa kosmik kemelerdiń ushıwı ushın qáwipli bolıp tabıladı.
Atmosfera. Atmosfera yamasa Jerdiń hawa qabıǵı degende „qattiq“ Yerni qorshap alǵan hám ol menen birge aylanatuǵın gaz ortalıǵı túsiniledi. Atmosferanıń massası, tıǵızlıǵı, qatlamı dúzilisi, atmosfera daǵı dissotsilanish, ionlanıw hám b. haqqında atmosfera maqalasında kórsetilgen.
Jerdiń geografiyalıq qabıqında júz beretuǵın fizikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq processler ushın tiykarǵı energiya dáregi, yaǵnıy Quyashdan tarqalatuǵın elektromagnit nurlar Jer sırtına atmosfera arqalı ótedi.
Atmosfera rengen hám gamma -nurlar (qısqa tolqınlı nurlar ) di jutib, biosferanı zıyanlı tásirinlerden saqlaydı.
Atmosferada karbonat angidrid hám suw puwi bolǵanı ushın Quyash nurlanıwı energiyasınıń 48 % Jer sırtına jetip keledi.
Atmosferada puw, tamshı hám muz kristallari kórinisinde (1, 3—1, 5) 1016 kg suw bar. Atmosfera bolmaǵanda Jer sırtınıń jıllıq ortasha temperaturası — 23° bo'lar edi (tiykarınan bul temperatura 14, 8° ga teń).
Atmosfera kosmik nurlardıń málim bólegin de ustap qalıp, Jerdi meteoritlar saqlaydı. Qurǵaqlıq hám teńiz ústinde, túrli biyiklik hám túrli keńliklerde atmosfera túrlishe qızigani ushın atmosfera basımı da túrlishe bólistiriledi.
Usınıń sebepinen ulıwma atmosfera cirkulyasiyasi payda boladı. Suwdiń aylanıp júriwi, jawın -shashin hám olardıń aǵıwı atmosfera cirkulyasiyasi menen baylanıslı. Íssılıq almasınıwıi, suwdiń aylanıp júriwi hám atmosfera cirkulyasiyasi ıqlımdı payda etetuǵın tiykarǵı faktorlar bolıp tabıladı.
Qurıqlıq sırtında hám suw háwizleriniń joqarı qatlamlarında júz beretuǵın túrli processlerde atmosfera zárúrli rol oynaydı. Jerde turmıstıń rawajlanıwda atmosferanıń ornı kútá úlken.
Jer qabıǵınıń derlik yarımı kisloroddan, tórtdan birinen kóprogi bolsa krem-niydan quram tapqan. Alyuminiy, magniy, kalsiy, natriy hám kaliy da ádewir. Kislorod, kremniy, alyuminiy Jer qabıqında eń kóp tarkalgan birikpeler — silikat angidrid (SiO2) hám alyuminiy oksid (A12 O3) ni payda etgen.
Mantiya tiykarınan magniy hám temirge bay salmaqli minerallardan ibarat. Olardan SiO2 menen birikpeler payda bolǵan. Substratda, forsterit (Mg2 Si04) eń kóp, odan tereńde fayalit (Fe2 Si04) úlesi orta baradı. Tómen mantiyada joqarı basım tásirinde bul minerallar oksidler (SiO2, MgO, G'eO) ga bóleklenip ketken dep shama etiledi.
Jer ishki bólimlerindegi elementlardıń agregat jaǵdayı Jer qa'ridagi joqarı temperatura hám basımǵa baylanıslı ; egerde joqarı basım bolmaǵanda mantiya erip ketardi, usınıń sebepinen pútkil mantiya qattı kristall jaǵdayda bolıp tabıladı; tek Gutenberg qatlamında temperaturanıń tásiri basımnan kúshli bolǵanlıǵı sebepli onı amorf yamasa bólekan erigen xrlatda dep esaplaydilar.
Sırtqı yadro suyıq (erigen) jaǵdayda bolsa kerek, sebebi suyıqlıqta tarqala almaytuǵın kese seysmik tolqınlar sırtqı yadrodan ótpey qaladı. Jer magnit maydanınıń payda bolıwı suyıq sırtqı yadro bar ekenligine baylanıslı dep shama menen oylanadi.
Jer júzesi hám qabıǵınıń joqarı qatlamlarına ekzogen processler tásir etedi. Taw jınıslardıń unırawı, jemirilgen taw jınısların samal hám oqar suw alıp ketiwi, jer maydanınıń dárya -saylar, jer astı suwi, mızlıqlar tárepinen ózgertirip jiberiliwi,Quyash energiyasınıń hám radiaciyası, qurǵaqlıqtaǵı oypatlarda, teńiz hám kólda toplanıp qalıp, keyinirek shógindi taw jınıslarına aylanıwı ekzogen processler bolıp tabıladı.
Jer Quyash sistemasındaǵı planeta. Jer payda bolǵannan baslap Quyash penen óz ara úzliksiz baylanısta bolǵan, Jerdegi kún menen túnniǵ almasıwı, zonalılıq,máwisimlerdiń almasıp turiwinada quyash energiyası sebep boladı. Quyashtan keletuǵın elektromagnit ultrafiolet.ultraqızil nurlar jer biosferasına unamsız tásirlerın kórsetiwi múmki. Quyashtan jerge jetip keletuǵın nurlar jer betinde tirishiliktiń bolıwında tiykarǵı faktor bolıp esaplanadı.

• 
  Tiykargi sabaqlıq ham oqiw qollanbalari
  
• 
  1. Vaxobov X, Abdunazarov O’, Zaynutdinov, Yusupov R., Umumiy yer bilimi. “Sharq” T. 2005. 256 b.
  
• 
  2. Iskenderov.A, Uzakbaev.K., Ulıwma Jer bilimi Tashkent-2019
  
• 
  3.Iskenderov A. , Uzaqbaev Q , “Ulıwma Jer bilimi” Páninen ámeliy hám labaratoriya jumısların orınlaw boyınsha oqıw-Metodikalıq qollanba.
  
• 
  Qosımshа ádebiyatlаr
  
• 
  1. Геренчук К.И., Боков В.А., Черванов И.Г. Общее землеведение. М. Высшая школа. 1995, 256с.
  
• 
  2. Мильков Ф.Н. Общее землеведение. М. Высшая школа. 1990, 257с.
  
• 
  3. Kalеsnik S.V. Umumiy yer bilimi. qisqacha kursi. T. O’qituvchi, 1966.
  
• 
  4. Nеklyukova N. P. Umumiy yer bilimi. Amaliy mashg’ulotlar. T. O’qituvchi, 1961. 15
  
• 
  5. Shubaеv P.P. Umumiy yer bilimi. T. O’qituvchi 1975
  
• 
  6. Судакова С.С. Общее землеведение.. М. «Недра», 1987
  
• 
  Elеktrоn tálim rеsurslаrı
  
• 
  1. www. tdpu. uz
  
• 
  2. www. pedagog. uz
  
• 
  3. www. Ziyonet. uz