R e j a: Sаbzаvоtchilikdа innоvаtsiоn tехnоlоgiyalаr vа ulаrning iqtisоdiy sаmаrаdоrligi

Qishlоq хo`jаligi ishlаb chiqаrishining iqtisоdiy
sаmаrаdоrligi.

Q ishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida iqtisodiy sam aradorlikrti aniqlashda obyektiv iqtisodiy qonunlarni moddiy ishlab chiqarishning shu tarmog'ida ko'rinish shakllarini ifodalaydigan ko'rsatkichlar tizim idan foydalanish tavsiya etiladi. Iqtisodiy sam aradorlik ko'rsatkichlari tizimining amaliy ahamiyati shundaki, ishlab chiqarish resurslar sam aradorligini um um lashgan holda aks ettirishdan, uning mezonini m utloq va nisbiy ko'rsatkichlarini hisoblash usullaridan foydalanishni taqozo ctadi. Ishlab chiqarish sam aradorligini baholash uchun foydalaniladigan ko'rsatkichlar tizimiga asoslash, turli xarakterda iqtisodiy sam arani o'lchash hamda turli xarakterdagi resurslar va xarajatlarni o'lchash sifatida ham zarurdir. U lar o

‘zining iqtisodiy tabiati va har doim taqqoslab bo'lm asligi bilan farq qiladi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining iqtisodiy samaradorligi ko‘rsatkichlari xususiy va umumlashtiruvchi ko'rsatkichlarga boMinadi. Xususiy ko‘rsatkichlarga, mahsulot
hajmi va m ahsulot sifati, m ehnat unum dorligi, yer qaytim i, fond qaytim i, m aterial qaytim i, m ahsulot tannarxi va shularga teskari ko‘rsatkichlar kiradi. Bu ko'rsatkichlar natija sifatida, sanoatning xomashyoga, aholining oziq-ovqatga bo'lgan ehtiyojini to ‘laroq qondirishga yo‘naltirilgan qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining m aqsadini ancha to 'laro q aks ettiradi. Shuni ta ’kidlash lozim ki, umumiy sam ara faqat ishlab chiqarilgan m ahsulotning miqdori bilan em as, balki qo'yilgan maqsadga bog'liq holda, boshqa hajm ko'rsatkichlarga ham ega. M asalan: yalpi m ahsulot ishlab chiqarish sam arasini bosh vazifa — iste’m ol qiym at yaratish nuqtayi nazardan; tovar m ahsulotqishloq xo‘jalik m ahsulotlariga ijtim oiy ehtiyojni qondirish nuqtayi nazaridan; sof m ahsulot (yalpi darom ad) — takror ishlab chiqarishning ikki tom oni — iste’m ol va jam g 'arish — birligida ishlab chiqarish sam aradorligini hisoblash uchun; foyda va sof darom ad — ishlab chiqarish sam
aradorligini ishlab chiqaruvchilarning iste’mol qiym atga b o ‘lgan m anfaatini qondirish nuqtayi nazaridan xarakterlanadi. Shu bilan birga, kishilarning ehliyojini qondirish darajasi ishlab chiqarilgan m ahsulotning faqat miqdoriga emas, baiki sifatiga ham bog'liq.M ehnat unumdorligi yoki mehnat qaytimi m a’lum vaqt birligi ichida ishlab chiqarilgan m ahsulot miqdoriga sarflangan jam i m ehnal xarajatlarining samaradorligini xarakterlaydi. Yer qaytimi qishloq xo'jaligida bosh ishlab chiqarish vositasi hisoblangan yer resurslaridan foydalanish sam aradorligini aks ettiradi. Fond qaytimi qishloq xo'jaligiga laalluqli asosiy ishlab chiqarish vositalarida m ujassamlashgan, buyum lashgan m ehnat xarajatlaridan qay darajada
samarali foydalanayotganligini ko'rsatadi. Material qaytimi barcha turdagi moddiy resurslardan, shu jum ladan, buyum lashgan m ehnat xarajatlaridan foydalanish samaradorligini aks ettiradi. Mahsulot birligi tannarxi um um lashgan holatda jam i
iste’mol qilingan ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish sam aradorligini
xarakterlaydi, qishloq xo'jaligi mahsuloti qanday darajadagi xarajatlar hisobiga
ishlab chiqarilganiigini ko'rsatadi. Alohida resurslar va xarajatlardan foydalanishni
tavsiflaydigan bu ko'rsatkichlar qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi absolut sam
aradorligining asosiy ko'rsatkichlaridir.
Q ishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining rivojlanishi kengaytirilgan takroriy ishlab chiqarish qonuni asosida amalga oshadi. Bu rivojlanishga ekstensiv rivojlantirish va intensiv rivojlantirish yo'llaridan foydalangan holda erishiladi. Qishloq xo'jaligini ekstensiv shaklda rivojlantirish deganda, m ahsulot ishlab chiqarish va sam aradorlikning o'sishini m iqdoriy om illar evaziga — yangi yerlarni o ‘zlashtirish hisobiga ekin maydonlarini ko'paytirish, chorva m ollari boshini ko‘paytirishga qo'shim cha ishlovchilarni jalb etish orqali erishish tushuniladi. B unda ishlab chiqarish resurslari ko‘lamlarining ortishi yuz bergani holda texnika texnoiogiyasi, sifat darajasi, yer unum dorligi va chorva mollari mahsuldorligi tubdan o'zgarm aydi. Ekstensiv om illar dehqonchilik va chorvachilik m ahsulotlarini ko'plab ishlab chiqarishda m uhim aham iyat kasb etadi. O dainlar qadim da o'zlari o'zlashtirgan yerlarni tark etib unum dor yerlarni qidirish uchun yer sharining har tom oniga tarqalganlar. Yangi yerlarni o ‘zlashtirish hozir dunyoning boshqa m am lakatlarida ham davom etm oqda. Shu bilan birgalikda dunyo m am lakatlarining rivojlanish tarixi tajribasi shuni ko‘rsatadiki, qishloq xo'jaligini yuksaltirishni nisbatan samaradorlik va ahamiyatliroq shakli bo'lgan intensivlashtirish m uhim o'rin tutadi. Qishloq xo'jaligini rivojlantirishning intensiv shaklida — m ahsulot ishlab chiqarishning o'sishi sifat omillari evaziga, ya’ni ishlab chiqarishga nisbatan takom illashgan zamonaviy ishlab chiqarish resurslarini tadbiq etish (ulardan to 'la va samaraii foydalanish), dehqonchilik va chorvachilikning mahsuldorligiga ijobiy ta ’sir etuvchi ilg'or texnologiya, ilm iy-texnika taraqqiyoti natijalari, ishlab chiqarishni va m ehnatni tashkillashtirishning zamonaviy usullarini joriy etish orqali am alga oshiriladi. Shuni ham nazardan chetda qoldirm aslik kerakki, kengay256 tirilgan takror ishlab chiqarishning ekstensiv shakli b a’zi hollarda samarali bo'lishi m um kin, shunga muvofiq h ard o im ekstensiv shaklni samarasiz deb hisoblash o'zini oqlamaydi. A m alda bu ikki yo'l ishlab chiqarishning rivojlanishida bir-birini to'ldirib, pirovardida um um iy iqtisodiy sam aradoriikning ortishiga olib keladi. Shu sababli qishloq xo'jaligida ayrim holatlarda ekstensiv o'sish om illari va intensiv o'sish om illarini birgalikda qo'llash natijasida samaraga erishiladi. U lar yagona xo'jalik faoliyatiga xos usuliar bo'lib, bir vaqtning o'zida iqtisodiy o'sishda ham m iqdoriy (ekstensiv), ham sifat (intensiv) jihatlari m avjuddir, am m o ularning nisbati har xil m utanosiblikda bo'ladi. Iqtisodiyotda qo'l m ehnati texnoiogiyasi va m alakasiz ish kuchiga asoslanilsa, ekstensiv o 'sish u stu n turadi. Aksincha, ishlab chiqarish m ashinalashgan, serunum texnologiya va vuksak malakali ish kuchiga tayanilgan joyda intensiv o'sish birinchi o 'rin d a turadi, ishlab chiqarish rivojlangan sari qonuniyatli tarzda intensiv o'sishning aham iyati barqaror oshib boradi. Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini intensivlashtirish nazariyasi, aw alo, yer xususiyatini hisobga olish, uni qishloq xo'jaligida asosiy ishlab chiqarish vositasi ekaniga asoslanadi. M a’lum ki, yerning asosiy vosita sifatida m uhim xususiyatlaridan biri uning chegaralanganligidir. Yerning chegaralanganligi, o 'z navbatida, qishloq xo'jaligini intensivlashtirishni taqozo etadi. Q ishloq xo'jaligi m ahsulotlari ishlab chiqarishni ko'paytirishni q o 'sh im ch a yer m aydonlarini o'zlashtirish orqali am alga oshirish chegaralanganligi ishlab chiqarish oldiga mavjud o'zlashtirilgan yerlarning sifatini yaxshilash, bin o b arin , ulard an intensiv foydalanish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Q ishloq xo'jaligini intensivlashtirish — ko'p jihatli jarayon bo'lib, hozirgi sharoitda ishlab chiqarishni intensivlashtirishda quyidagi omillai m uhim hisoblanadi: 1). Iqtisodiy m unosabatlarni tubdan qayta qurish. Qishloq xo'jaligini yuksaltirishni birlam chi m asalalaridan biri qishloqda iqtisodiy m unosabatlarni o'zgartirish, dehqonlarga kam xarajat qilgan holda ko'plab sifatii m ahsulot yetishtirishga intilish hissiyotiga ega bo'lgan yerning haqiqiy egalik huquqini qaytarish. Q ishloqda iqtisodiy qayta 17 — Samatov, G \ A. va boshq. 257 qurishning asosida — dehqonlarga mustaqil harakat etish, tadbirkorlik va tashabbuskorlikni amalga oshirish uchun xo'jalik yuritishm ng turli m ulkchilikka va shakliga asoslangan m uhitni yaratish; 2). Yetishtirilgan m ahsulotlarni asrash, nobudgarchilikning oldini olish. Qishloq xo'jaligini mavsumiylik xususiyatiga m utanosib holda ishlab chiqarish infratuzilm asini rivojlantirish. Q ishloq xo'jaligida xo‘ja!ik yuritishning turli mulkchilik shakllarini kcng rivojlantirish orqali ishlab chiqarishda saqlash, qayta ishlash shoxobchalarini yaratish. M ahsulotlarning nobudgarchiligi oldini olish bilan bir qatorda ularni tashish bilan bog'liq xarajatlarni kamaytirish; 3). Q ishloq xo‘jaligm i kim yolashtirish. Ishlab chiqarishrii kimyolashtirish asosida yerning unum dorligini oshirish orqali dehqonchilik va chorvachilik m ahsulotlarini yetishtirishni ko'paytirishga qaratilgan tadbirlar yotadi: a) Qishloq xo‘jaligida hosildorlikni oshirishga qaratilgan m ineral o ‘g‘itlarni qo'llash tadbirlari; b) Kimyoviy vositalardan begona o ‘tlarga qarshi kurashish tadbirlari; d) 0 ‘simlik va chorva m ollarining zararkunanda hashoratlari va kasalliklariga qarshi kurashishda kimyoviy vositalardan foydalanish tadbirlari; c) Chorva m ollari ozuqasini to'yim liligini oshirishda kimyoviy m ahsulotlarni kcng ko‘lam da q oilashga qaratilgan tadbirlar; t) Qishloq xo‘jaligi chorva m ollarining mahsuldorligini oshirishda qo‘shim chalardan foydalanish. 4) Qishloq xo‘jaligini m clioratsiyalash — sug'orish, zax qochirish, yerni ohaklash, sho'rni yuvish tadbirlarini o ‘z vaqtida, sifatli amalga oshirish tadbirlari; 5) R esurs talabchanligi kam bo'lgan intensiv tcxnologiyalarni qo'llash. D ehqonchilikda mavjud tcxnologiyalarni takom illashtirtsh m uhim b o ‘lib, ularning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: a) Ilm iy asoslangan o 'g 'it m c’yorlarini q o ‘llash orqali qishloq xo‘jaligi ekinlarining ozuqa talabchanligini optim allashtirish; b) Qishloq xo'jalik ekinlarining intensiv uavlarini ishlab chiqarishga tadbiq etish: d) Ycrdan va boshqa asosiy vositalardan samarali foydalanishni ko‘zda tutgan o ‘sim liklam i joylashtirishning ratsional usullarini ishlab chiqish; e) Qishloq xo'jalik mashinalarini takomillashtirish orqali agrotexnika tadbirlarini am alga oshirishni qisqartirish va qo'shib olib borish; 258 о M ahsulotlarni yig'ish, ortish va tashishdagi tadbirlarni lakomil lashtirish. 6) C horva m ollarining tarkibi, sifati va ozuqa bazasini yaxshi lash. C horvachilikni intevsivlashtirishning m uhim om ili poda liarakati va sifatini yaxshilash hisoblanadi. Bunga yuqori m ahsuldor m ollar nasllarini yaratish bilan bog'liq tadbirlar kiradi. C horvachilik ning rivojlanishida uning m ustahkam ozuqa bazasini yaratish m uhim b o ‘lib, ozuqa tarkibi, k o la m i va sifatini yaxshilashga qaratilgan tad b irlar; 7). Ishlab chiqarishni joylashtirish va ixtisoslashtirishni takom il lashtirish. F an -tcx n ik a taraqqiyoti ta ’sirida qishloq xo'jalik ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va ijtim oiy m ehnat taqsim otining chuqurlashuvi yuksala boradi. Shu bilan birga iqtisodiy asoslangan qishloq xo‘jalik korxonalarining optim al o 'lch am lari, ularni m ehnatga m uvofiq ixtisoslashuviga, dehqonchilik va chorvachilik m adaniyatini ko‘tarishga, fan-texnika yutuqlarining am aliyotga tadbiq etilishiga zam in yaratilib, m ahsulot yetishtirish sam aradorligini oshirishga erishiladi; 8) M utaxassislarning malakasini oshirish. Qishloq xo‘jaligiga fan yutuqlarini tadbiq etishga kadrlarning mutaxassislik saviyasi va texmk tayyorgarlik darajasini oshirm ay turib erishish m um kin emas. Qishloq xo‘jaligida mutaxassislarning malakasini oshirish, birinchidan, mutaxassislarga m urakkab va ilgari amalga oshira olm agan ishlarni bajarish uchun ularning malakasini oshirish va qo‘shim cha kasblarni egallashiga zam in yaratish, ikkinchidan, nisbatan yuqori sifatga ega bo'lgan m ahsulot olish, uchinchidan, m a’lum bir vaqt oralig‘i davom ida aw aldagidan ko'proq mahsulot yetishtirish yoki xizm atlar hajmini bajarishga im kon yaratish; 9) Ishlab chiqarishga fan-texnika yutuqlari va ilg‘orlar tajribasini tadbiq etish. Hozirgi sharoitda qishloq xo'jaligini intensivlashtirish sur’atlarini oshirish va uning sam aradorligini ko‘tarishga fan yutuqlari natijalarining tadbiqisiz erishib bo‘lmaydi. Fan-texnika sohalaridagi yutuqlar ishlab chiqarish kuchlarini yanada yuksaltiruvchi m uhim omil bo'lib, ishlab chiqarish resurslari qatorida ishlab chiqarish jarayonlarida ishtiroq etadi. Qishloq xo'jaligini intensivlashtirishda amaliyotda mavjud bo‘lgan ilg'or tajribalar natijasini tahlil qilish va ularni ishlab chiqarishga keng tadbiq qilinishi katta aham iyat kasb etib, mahsulot ko'lam ining ortishiga va ishlab chiqarish sam aradorligining o'sishiga ijobiy ta ’su ko‘rsatadi.