Р. Халимметова илмий тадқИҚот методологияси

 
5.2.4-Чизма 
Илмий метод бир қанча ўзига хос хусусиятларга эга. 
5.2.5-Чизма 
Илмий методнинг характер белгилари 
Объективлик
Қайтариш
Эвристика
Зарурийлик
Конкретлик

---

88 
 
 
5.2.6-Чизма 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Демак: 
1. Методлар 
фан тарихида янги назарияларни яратиш жарёнида 
шаклланади. 
2. Метод тадқиқотнинг бошланғич нуқтаси. 
3. Амалиёт билан назарияни боғловчи восита. 
4. У илмий қонунларнинг методологик ролида акс этади. 
5. Фанга оид қонун инсонни воқейликдаги нарса ва ҳодисаларни шу фанга 
мансуб соҳага мос фикрлашга ундайди. 
6. Метод қўллаш маҳорати билан муҳим. 

---

89 
 
 
5.2.7-Чизма 
5.2.8-Чизма 
Фаннинг қуйидаги методлари мавжуд: 
1. Диалектика методи. 
2. Метафизика методи. 
3. Формал методлар. 
Тадқиқотнинг 
умумий мантиқий 
методлари 
Аналогия, (мослик 
ўхшашлик) 
Синтез 
Анализ 
Мавҳумлаштириш 
Дедукция (бир синф, 
бир жинс, бир гуруҳ 
лар нарса ёки ҳодиса 
тўғрисида умумий 
билимлардан улар- 
нинг ҳар бири ҳақи- 
да алоҳида билим- 
ларни ҳосил 
қилади.қилади). 
Умумлаштириш 
Идеаллаштириш 
Индукция 
(айримликдан 
умумийга фикран 
ҳракат қилиш) 

---

90 
 
4. Эмпирик методлар. 
5. Назарий тадқиқот методи. 
6. Изоҳлаш методи. 
7. Сифат ва сон методи. 
8. Билвосита ва бевосита оригинал методи. 
9. Фаолиятли методлар. 
Фан методларини турли асосларга кўра кўп гуруҳларга ажратиш мумкин. 
Фан методлари гуруҳлари 
 
Асос 
Методлар 
Илмий 
билишдаги 
ролига кўра 
Формал ва мазмуний таҳлил, эмпирик ва назарий, 
фундаментал ва амалий, тадқиқот ва тасвирлаш 
методлари ва бошқалар. 
Объектига кўра 
Табиатшунослик 
методлари, 
ижтимоий, 
гуманитар фанлар методлари 
Предметнинг 
тирик 
ёки 
нотириклигига 
кўра 
Жонсиз табиатни ўрганиш методлари, тирик 
табиатни ўрганиш методлар 
Шу ўринда фалсафа ва фан тарихида метафизика ҳам маълум роль 
ўйнаганини, ҳозир ҳам у ўзига хос аҳамиятини сақлаб қолганлигини инкор 
қилмаслик керак. Метафизика уч маънога эга. 
Метафизиканинг уч маъноси 
Умумийлик ҳақидаги фан 
Аристотель: (Бирламчи 
сабаблар ҳақида) 
Тафаккурнинг маълум 
фалсафий усули 
Борлиқ ҳақида таълимот 
(Онтология) 

---

91 
 
Хусусий илмий методлар: 
 
1. 
Механика 
илмий 
методлари. 
2. 
Физика 
илмий 
методлари. 
3. 
Кимё 
илмий 
методлари. 
4. 
Биология 
илмий 
методлари. 
5. 
Ижтимоий гуманитар 
фанлар методлари. 
6. 
Метрофизикада 
зарраларни тезлаткичлар. 
7. 
Тиббиётда 
аъзолар 
фаолиятини қайд этувчи турли ўтказгичлар. 
5.2.10-Чизма 
Умумилмий тадқиқот метод турлари 
Структуравий 
функционал 
(структуравий 
метод) 
Формаллаштириш
-маълум 
мазмунни муайян 
шакл белгилар 
ҳолига келтириш 
Моделлшатириш 
- борлиқни 
билвосита 
ўрганиш усули 
Эҳтимолий статистик 
методлар - барқарор 
такрорийлик билан 
тавсифланадиган 
омилларнинг таъсирини 
эътиборга олишга 
асосланади 

---

92 
 
5.2.11-Чизма 

---

93 
 
5.2.12-Чизма 
5.2.13-Чизма 
Илмий методлар 
Метод номи 
Методнинг мазмуни 
Аксиоматик 
метод 
Назария аксиоманинг теоремани исботлашга хизмат қиладиган 
вазифалари ва фикр келтириб чиқариш қоидалари билан бошланиши 
керак 
Конструктив 
метод 
Бошқа концептлар (Асосий тушунчалар) асос бўладиган дастлабки 
концептлар киритилади. Тузилмага кирмайдиган барча нарса илмий деб 
тан олинмайди 
Гипотетик 
дедуктив метод 
Назариянинг қурилиши ва ривожланиши қуйидаги уч босқичда ўтади: а) 
гепотезаларни олға суриш; б) улардан дедуктив хулосалар чиқариш; в) 
хулосани далиллар билан солиштириш. Агар гепотезалар далилларга 
мос келмаса, улар инкор қилинади. 
Индуктив метод 
Назария далиллр ҳақидаги маълумотлардан назарий қонунларга ўтиш 
сифатида тушунилади 
Моделлаштириш 
методи 
Назария асосида ўрганиладиган ҳодисага бевосита таққослаш мумкин 
бўлган модел ишлаб чиқилади. 
Тизим методи 
Ўрганилаётган ҳодиса ўзининг яхлитлигида ўзаро боғланган бутунлик 
деб тушунилади 
Муаммо методи 
Назариянинг ривожланиши: а) муаммоларни аниқлаш; б) уларни 
бартараф қилишни кўзда тутади 
Тарихий метод Ҳодисалар пайдо бўлиш, тараққий қилиш ва таназзул 
жараёнида олиб қаралади 
Мавҳумлаштириш 
методи 
Концептлар номуҳим жиҳатларни ўрганишдан воз кечган ҳолда 
муҳимларини ажратиб олиш натижаси деб қаралади 
Ижтимоий гуманитар 
фанлар методлари 
Биографик ва 
автобиографик 
метод 
Проектив метод 
Сўровлар 
ўтказиш 
Тушуниш ва 
тушунтириш 
Ўйин методи 
Хужжатларни 
таҳлил қилиш
Социометрия 
методи 
Диалог 
Идеографик метод 
Тестлаш 

---

94 
 
Семантик метод 
Назария воқеликнинг мавҳум ёки идеаллаштирилган манзараси эмас, 
қайд қилиниши ҳисобланади 
Прагматик метод 
Назарияга қадриятли мақсадли муносабатларнинг амалга ошуви 
сифатида қаралади, амалий фаолият бу ҳақда маълумот беради