R. I. G im u s h, F. M. M a t m u r o d o V

4.3. RESPUBLIKA INNOVATSION AMALIYOTI
Reja: 
1. Respublika innovatsion am aliyot jarayon i holati.
2. Respublikada innovatsion jarayonlam ing moliyalanishi va rivojlani-
shi.
Tayanch iboralar: 
innovatsiya faoliyati, 
ITTKI 
sektori, moliya tizimi, 
tarkibiy elementlar, biznes-inkubator.
4.3.1. Respublika innovatsion amaliyot jarayoni holati
Bugungi kunda respublikada investitsiya — innovatsiya milliy D asturi 
yagona m aqsadga yo'naltirilgan ho lda, izchillik bilan am alga o shirilm oq ­
da. M az k u r D astu rd a yaqin yillarga m o ‘ljallangan ustuvor va strategik 
aham iyatga ega loyihalar belgilangan bo ‘lib, D astur iqtisodiyotning yoqilg‘i- 
energetika, m ashinasozlik, to g ‘-ko nchi!ik, kim yo, yengil san oat h am d a 
qishloq x o ‘jaligi m ahsulotini qayta ishlash sohasi kabi deyarli b arch a so- 
halarini qam rab olgan.
D asturni am alga oshirishda respublika hukum ati huzuridagi F an va 
texnologiyalar M arkazi m u a m m o la rb o ‘yicha kengashi, tarm oq ilm iy-texni- 
ka m arkazlari, viloyatlar qoshidagi fan va texnika xalqaro m arkazlari ham da 
ilg‘o r texno logiyalar m arkazlari ish tiro k etad ilar. X alqaro m ark azlard a 
am aliy (ishlab chiqarish tuzilm alarida tayyorlangan) va innovatsion (fan 
va ilmiy xizm at k o ‘rsatish sohasidagi) vazifa h am d a m u am m o lar shakl- 
lantirilib, konsalting va axborot xizm atlari k o ‘rsatiladi. Shu bilan birga bu 
so h ad a hali am alga oshirilishi z a ru r b o ‘lgan vazifalar k o ‘p. Ju m la d a n , 
innovatsiya loyihalarini m oliyalashtirish m exanizm in i tako m illashtirish 
zarur. Innovatsion faoliyat m arkazlashtirilgan va m arkazlashtirilm agan turda 
m oliyalashtiriladi. Birinchi usulda pul m ablag‘lari: davlat budjeti, ilm iy- 
texnik rivojlanish davlat D asturiga kiritilgan loyihalarni m aqsadli m oliy a­
lashtirish: tanlov ishlarini bajarish b o ‘yicha ja m g ‘arm alar; m uayyan loyi­
ha u ch u n ajratilgan va qaytarilishi kutilm aydigan gran tlar ham d a subsidi­
yalar; hokim iyatlar va boshqaruv organlari m axsus buyurtm alarini m oliy­
alashtirish; davlat banklarining kreditlari hisobidan taq dim etiladi.
M oliyalashtirishning m arkazlashtirilm agan usuli korxonalarning xususiy 
m a b la g ia ri, xorijiy investorlar, xususiy shaxslar, m axsus m oliya yoki hay- 
riya jam g 'arm alari ham da kredit m ablag‘laridan foydalanishga asoslangan. 
M asalan, A Q S H da sanoat kom paniyalari va banklari universitetlar, kollej- 
lar, federal hukum at idoralari h am d a m ahalliy boshqaruv organlari, soha- 
lar va ularning uyushm alari, xususiy shaxslar ilmiy jam g ‘arm alarini tashkil 
qilishda faol qatnashadilar.
113

---

0 ‘zbekistonning Davlat investitsiya siyosati birinchi navbatda iqtisodi- 
y otda tuzilm aviy o'zgarishlarni chuqurlashtirish, korxonalar investitsiya 
faoliyatini jadallashtirish ham da chet el investitsiyalarini keng m iqyosda 
jalb qilish, shuningdek, investitsiya loyihalari tan lovi aso sid a ijtim oiy 
m asalalarni hal etishga y o ‘naltirilgandir.
B ozor xo‘jaligiga m os b o ‘lgan soliq tizim iga o ‘tish innovatsiya tu zil- 
m asining moliyaviy jihatd an t a ’m inlanishi yaxshilanishiga k o ‘m aklashadi. 
M azkur tizim ning m ohiyati belgilanayotgan soliq m iqdori m ah sulotn ing
yangi yaratilgan qiym ati m iqdori, olingan foyda ham d a m avjud b o ‘lgan 
mulk qiym atiga bevosita bog‘liqligidan iborat.
Shuni ta ’kidlash joizki, amaldagi soliq tizim i kichik korxonalar, ju m - 
Iadan, innovatsiya korxonalari faoliyat yuritish sharoitiarini hisobga ol- 
m aydi. Innovatsiya korxonalari, boshqa xususiy korx on alar kabi foyda 
solig‘ini to 'lash paytida soliqqa tortiladigan foyda m iqdorini aniqlashda 
im tiyozga egadirlar. Jum ladan, ularga ishlab chiqarishni kengaytirish, qayta 
tashkil qilish, texnikaviy jihozlash u chun y o ‘naltirilgan foydani chegirish 
huquqi taqd im etilgan. Ishlab chiqarish u ch u n m o 'ljallan g an m ahsu lot 
h am d a qurilish m ateriallarini yetkazib beradigan bazi b ir korxonalar ol- 
gan foydasi ushbu korxona ro ‘yxatga olingan kundan boshlab, dastlabki 
ikki yil m obaynida soliqqa tortilm aydi.
M azkur im tiyoz tugatilgan yoki davlat tasarrufidan chiqarilgan yoxud 
sanatsiya natijasida qayta tuzilgan innovatsiya korxonalari, ularn ing filial- 
lari ham da tuzilm aviy bo'linm alariga tegishli emas.
R ivojlangan b o zo r iqtisodiyotiga ega m am lakatlar tajribasiga k o ‘ra, 
innovatsiya korxonalari uchun respublikada qabul qilingan h am d a iqti- 
sodiyotning ustuvor sohalarida amal qilayotgan barcha im tiyozlarni q o ‘llash 
m aqsadga muvofiqdir. B undan tashqari, ilmiy izlanishlarni bajarayotgan 
innovatsiya korxonalari tadqiqot ishlari uchun ilm iy-texnik asbob-usku- 
n alar sotib olgan yilning o ‘zidayoq, 50 foizli am ortizatsiya huquqiga, qol- 
gan asosiy m ablag‘lar hisobidan esa jadallashgan am ortizatsiya huquqiga 
ega b o ‘lishlari lozim.
S an o at sohasi u ch u n innovatsiyalarni jo riy etad ig an k o rx o n alarg a 
litsenziyalar va «nou-xau»larni sotish jarayonida soliqqa to rtish vaqtida 
chegirm alar taqdim etilishi, ishlab chiqarishni kengaytirishni am aiga oshi- 
radigan korxonalarga esa soliqqa tortiladigan m ablag1 lar hisobidan yangi 
asbob-uskunalar qiym atini chiqarib tashlash huquqi berilishi lozim .
O qilona investitsiya siyosatini yuritishda davlat to m o n id a n in n o v at­
sion tadbirkorlikka sarm oya q o ‘yishning o ‘ziga xos afzalliklari yaratiladi. 
K o'pchilik salohiyatli investorlar uchun qim m atli q o g 'o zlar aylanish so- 
hasining qonunchilik bazasini takom illashtirish b o ‘yicha tadbirlar, xususiy
114

---

kredit tashkilotlari to m o n id an taqdim etilgan qarz kafolatlari eng jozib a- 
d o r b o ‘iib hisoblanadi. Q im m atli qog‘ozlam i m ahalliy va xalqaro b ozo r- 
larda tarqatilishi sam aradorligini oshirish m aqsadida 0 ‘zbekistonda «D av- 
incom » investitsiya firmasi tashkil qilingan. U shbu firm a qim m atli qog‘ozlar 
bozorini takom illashtirish yuzasidan davlat vakili hisoblanadi.
S alo h iy atli sarm o y a d o rlar erkin pul m ab lag ‘larin i jalb etish d a eng 
m uhim iqtisodiy instrum ent fond bozoridir. A ksiyalar likvidligi, firm aning 
reklam a-ax b o ro t faoliyati, valyuta m ay donchasida sotuvga q o ‘yilgan ak ­
siyalar harak atinin g tahlili va aksiyalar paketini c h e t el investorlariga so ­
tish F o n d bozori holatining yanada yaxshilanishiga xizm at qiladi.
In n o v a tsio n biznes b o ‘yicha faoliyat y u ritad ig an tad b irk o rla r va in - 
v esto rlarn in g d aro m ad i, investitsiya ko rx o n alari aktivlarining b o zo r qiy ­
m ati o ‘sishiga belgilangan soliq stavkasiga, y a ’ni fo n d bo zo rid a so tilad i- 
gan q im m a tli qog‘ozlarning sotuv q iym atiga o ‘rn a tilad ig an soliq stav ­
kasiga b o g ‘liqdir. Soliq stavkasi innovatsiya k o rx o n alarin i m oliy alash ti­
rish tavakkalchiligi darajasini oshiruvchi yoki kam aytiru vchi om il h iso b ­
lanadi. S h u n in g u ch u n h am qim m atli qog‘o z la r bilan am alga oshiriladi- 
gan o p eratsiy a lard a divid en d lard an , q im m a tli q o g ‘ozlarni sotib olish d an
u n d irila d ig a n soliq, shuningdek, tarkibiga q im m a tli q o g ‘o zlar qiym ati 
k iritilgan k o rx o n alar m ulkidan olinadigan soliq kabi undiriladigan turli 
xil q a y ta -q a y ta soliqlarga y o ‘l q o ‘ym aslik lozim . S oliq solishning bu kabi 
a m aliy o ti natijasid a ish bilarm onlik faolligi p asay ad i, y a ’ni in no vatsio n 
k o rx o n a la r tashk il topishi su r’atlari qisq arad i, o q ib a td a hozirgi k u n d a 
k o rx o n a la rn in g faoliyat yuritish im k o n iy a tla ri k am ay ib b o rad i. S oliq 
y u k in in g p asayishi in n o v atsio n ta d b irk o rlik k a h a m d a iq tiso d iy o tn in g
xususiy sektoriga investitsiyalar jalb qilishda ikkilam chi kapital (qim m atli 
q o g ‘o z la r b o zo ri)n in g aham iyatini o shiradi. S h u n d ay qilib, innovatsiya 
va investitsiya siyosatining asosiy vazifalari: iqtisodiy faoliyatda b arq aro r- 
likning t a ’m inlanishi (soliqlar, foiz stavkalari, am o rtiza tsiy a m e ’yorlari); 
u stu v o r so h alard a salohiyatli, istiqbolga ega k o rx o n alarn i q o ‘llab-quv- 
vatlash h a m d a ichki va tashqi investitsiyalarni ishlab chiqarish soh ala- 
riga ja lb q ilish d an iborat b o ‘lishi zarur.
A Q S H va Buyuk Britaniya m am lakatlari tajribasidan ravshan b o ‘ladiki, 
qulay innovatsion tadbirkorlikni tashkil qilish u c h u n im tiyozli aksiyador- 
lik opsionini q o n u n asosida belgilash m aqsadga m uvofiqdir. Bu opsionga 
k o ‘ra, innov atsio n korxonalarning m a ’lum b ir q ism ini em issiyadan b ir 
n ech a yil o ‘tganid an so‘ng, opsion berilgan paytdagi nom inal qiym atga 
teng b o ‘lgan narx asosida sotib olish huquqi taqdim etiladi. N atijada, yuqori 
m alakali xodim lar va m enejerlar uchun innovatsiya korxonalaridagi m ehnat 
jozibadorligi oshadi, chunki kichik korxo n alar yirik korporatsiyalar kabi
115

---

yuqori ish haqini belgilay olm aydilar, biroq ularda kelgusi foydadan d a ro ­
m ad olish im koniyati mavjud.
0 ‘z b e k is to n d a in n o v a tsiy a fa o liy a tin i ta d b irk o rlik n in g u s tu v o r 
y o ‘nalish ig a a y la n tirish u c h u n quyidagi ta d b irla rn i a m a lg a o sh iris h
maqsadga muvofiqdir:
— uzoq m uddatga (10 yil) ham da yaqin 2—3 yilga m o ‘ljallangan dav ­
lat innovatsiya siyosatining asosiy y o ‘nalishlarini qam rab olgan inn o v atsi­
ya tuzilm asini rivojlantirish dasturini yaratish. Ushbu dasturda davlat o r- 
ganlari va ilm iy b irlashm alarning ( 0 ‘zR F an lar A kadem iyasi, so h a la r 
b o ‘yicha ilm iy-texnik va m uhandislik jam iyatlari va boshqalar) vazifalari 
aniq ishlab chiqilishi lozim:
— innovatsiya loyihalarini ekspertizadan o'tkazishning sam arali tizim ini 
tashkil qilish. Bu tizim da loyihalarga q o ‘yiladigan talablar: b osq ich m a- 
bosqich am alga oshirilishi, qaytarilm aslik, m ualliflar bilan m ulo q o t, ek- 
spertlarning javobgarligi, ularni rag'batlantirish m uddati chizilganligi va 
boshqalar:
— mualliflik huquqiga rioya qilish. Ilm iy-texnika va innovatsion fir- 
m alar faoliyat yuritishi uchun qulay sharoit yaratish. M azkur firm alarda 
asosiy texnik yechim larning m ualliflari bilan bir vaqtda korxona egalari 
ham hal qiluvchi rol o ‘ynaydi;
— innovatsiya tashkilotlari sektoriga moliyaviy qo 'y ilm alar va real in ­
vestitsiyalar uyg‘unlashuvini ta ’minlaydigan innovatsiya loyihalarini m oli- 
yalashtirishning venchur tizim ini tashkil qilish;
— innovatsiya loyihalari haqida m a’lum otga ega bo'lgan kuchli axborot 
tizim ini tashkil qilish;
— q o n u n ch ilik m e ’yoriy bazasini, soliq solish, hisoblash ta rtib i va 
undirilishini soddalashtirish ham da innovatsiya faoliyatini rag‘b atlantirish 
jihatlarini takom illashtirish:
— in n o v atsiy a loyih alarini m o liy a la sh tirish n in g n o d av lat tiz im in i 
rag‘batlantirish;
— qaytarilish asosidagi loyihalar m oliyalashtirilishining rivojlantirish, 
texnoparklar shaklidagi ilmiy tashkilotlar tuzilm asini shakllantirish;
— lizingni rivojlantirish;
— yirik loyihalarga birgalikda sarm oyalar qo'yish u ch un m oliyaviy 
uyushm alar faoliyatini rivojlantirish (banklar uyushm asi);
— investitsiya, kredit va sug‘urta moliya institutlarini rivojlantirish;
— fond bozori va qim m atli qogozlar bozorining ikkilam chi bozorini 
rivojlantirish;
— q o 'sh im ch a im tiyozlar taqdim etish y o ‘li bilan ustuvor innovatsion
116

---

loyihalar h am d a 0 ‘zb ekiston hududlariga ch et el investitsiyalari o qim in i 
davlat to m o n id a n tartibga solinishini takom illashtirish;
— dep o zitlar va qo'y ilm alarg a foiz stavkalarini oshirish y o ‘li b ilan k o r­
xo n alar va aholining b o ‘sh pul m ablag‘larini investitsiya m aqsadlariga jalb 
qilish;
— davlat m ulkini xususiylashtirishdan tushgan m ablag‘lardan sam arali 
foydalanish.
Iq tiso d iy islo h o tla rn i c h u q u rla s h tiris h iq tiso d iy o t tu z ilm a sin i tu b - 
d an o 'z g a rtirish , x o m ash y o ja ra y o n id a n ta y y o r ra q o b a tb a rd o sh m a h ­
sulot ishlab ch iq arish g a o ‘tis h , 0 ‘z b e k isto n n in g ja h o n x o ‘jaligi a lo q a la - 
riga integ ratsiy alash u v in i ja d a lla sh tiris h vazifalariga m uvofiq ilm iy -ta d - 
q iq o tla r, ish la n m a la r va in n o v a tsiy a lo y ih alarin in g davlat to m o n id a n
q o ‘lla b -q u v v a tla n ish i m a m la k a tim iz d a in v e stitsiy a -in n o v a tsiy a m illiy
D asturi asosidagi loyihalarning jad allik b ilan am alga oshirilishida m u h im
om il h iso b lan ad i.
4.3.2. 
Respublikada innovatsion 
jarayonlarning moliyalanishi va rivojlanishi
B ozor islohotlari bu qaram a-qarshiliklarni ju d a tez va og‘riqli b o sh - 
dan kechirdi. llm n i davlatlashtirish m uam m olari rivojlangan davlatlarga 
qaraganda qiyinroq kechdi, chunki u lar nafaqat davlat buyu rtm alarin in g 
qisqarishiga, balki to 'lo v g a layoqatli talabga m o ‘ljallangan ilm ning yangi 
prinsipial segm entining yaratilish zaruriyatiga ham bog ‘liq.
R espublikada ilm iy-tadqiqot va tajriba konstuktorlik ishlari (IT T K I) 
sektori 2 y o ‘nalish bo 'y ich a shakllanadi:
B irinchi — bu yirik xususiy korxonalar tarkibiga kiruvchi ilm iy -tek - 
shirish b o ‘lim larining evalyutsiyasi. Atigi bir qancha xususiy ko rxo nalar 
u n ch a lik m u h im b o ‘lm ag an m assh ta b la rd a o ‘z h iso b larid an IT T K In i 
q o ‘U ab-quw atlash im koniyatiga egalar.
Ik k in c h isi — ichki b o z o r n in g te z o 's u v c h i s e g m e n tla rg a x iz m a t 
ko'rsatuvchi u n ch a katta b o ‘lm agan yangi yuqori ilmli k o m po niyalarn i 
yaratish, asosan inform atsion va moliyaviy. Bu sektor IT T K I o ‘tkazilishiga 
m o'ljallanganligi m uhum d arajada unchalik yuqori em as, ilm iy-injenrlik 
xizm atlarida esa yuqoriroq. Investitsion jarayonning jonlanishi va iqtisodiy 
ko nyunkturaning yaxshilanishi natijasida u quvvatlanishi, o ‘zining fu nk- 
siyalarini kengaytirishi m um kin va pozitiv o'zgarishlarda g en erato r b o ‘lishi 
m um kin.
Innovatsion jaray o n larn in g m oliyalashtirilishi. Innovatsion faoliyat- 
ning rivojlanishi alohida k orxona darajasida ham integratsiyalashgan va
117

---

davlat strukturasida ham um um iy ham m asi b o ‘lib m oliyalashning samarali 
sistemasini tashkil qiladi.
X o‘jalik yurituvchi subyektlar va innovatsion korxonalarning m oliya- 
lari, uning boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar va b ank lar bilan ilmiy- 
texnik m ahsulotlar to ‘lovida ham korlikda, material va q o ‘shim cha buyum - 
larni yetkazib berishda, m eh n at jam oasi va davlat bosh qaruv organlari 
hisob-kitoblarining pulli m unosabatlarini o ‘z ichiga oladi.
Bozor munosabatlariga o'tish sharoitlarida innovatsion faoliyatni moliya 
sistemasi davlatning moliyaviy siyosatida tarkibiy elem ent sifatida bir qancha 
m asalalarni yechim ini t a ’m inlashi zarur:
— m am lakatning xalq xo'jaligi kompleksining barcha zvenolarida texnik 
yangiliklardan sam arali va tez foydalanish uchun m uh im ishlanm alarni 
yaratish va ularning strukturaviy-texnologik qayta qurilishini t a ’m inlash;
— iqtisodiyotning ustuvor yo‘nalishida strategik ilm iy-texnik po ten - 
sialning rivojlanishi va saqlanishi;
— texnikaviy va ilmiy kadrlarning potensialini saqlab qolish uchun 
kerakli xom ashyoli shart-sharoitlarni yaratish.
Ilimiy texnikaviy va innovatsion rivojlanishini moliyalash sistemasi doimiy 
rivojlanishdagi va juda murakkab mexanizm hisoblanadi. Bu yerda m oliya­
lashning asosiy vositalarining omillari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
— davlat va hududiy darajalarda ajratiladigan budjet assignovaniyasi;
— hududiy boshqaruv organlari va korxonalar bilan tashkil topuvchi, 
ITTK Ini m oliyalaydigan nobudjet fondlarning maxsus vositalari;
— korxonalarning xususiy vositalari;
— tijorat strukturalarining har xil turlarining m oliyaviy resurslari;
— davlat to m onidan maxsus vakolatli investitsion banklarning kredit 
resurslari;
— sanoat va tijorat firm a va kom paniyalarning chet el xorijiy investit- 
siyalari;
— milliy va xorijiy ilmiy fondlarning vositalari;
— jism oniy shaxslarning shaxsiy boyliklari.
Innovatsion sohaning islohoti ITTK Ini m oliyalashda davlatning ish 
ustuvorligini aniqlam asdan ilm iy-texnik faoliyatini shakllanishi, xususiy 
sektorning innovatsion faolligi m um kin emas.
Innovatsion faoliyat uchun yaxshi iqtisodiy sh art-sharoitlarning yara- 
tilishida ilmiy va texnologik rivojlanish sohasida davlatning bosh vazifasi 
bojxona, kredit, am ortizatsiya, soliq siyosatlarida uzviy b og ‘liqlik kerak 
bo 'ladigan ram kalarda k o 'c h m a boshqaruv kengaytirishdir. D avlatning
118

---

t o ‘g ‘ri q o ‘llab -q u w a tla sh i fundam ental ilm va m uhim texnologiyalarning 
chegaralangan m iqdori u c h u n t o ‘g‘ri keldi.
IT T K Ining b o z o r iqtisodiyotida soliq rag‘batlantirishi budjet subsidi- 
yalariga qaraganda b ir q a to r im tiyozlarga ega. C hunki u:
— xususiy sektorning avtonom ligini va izlanishlar, qayta ishlatishlarni 
tanlashda va ularni realizatsiyasida iqtisodiy javobgariikni saqlaydi;
— m aqsadga m uvofiq b o z o r bilan ta n olgan texnologik inno vatsion - 
larning davlat to m o n id a n q o ‘llab -q u w a tla n ish in i tahlil qiladi;
— alohida kom paniya va tarm o q lar uchun sharo itlar yaratilm aganligi 
uchun raqobatning rivojlanishini rag ‘batlantiradi.
Rivojlangan dav latlarda soliq im tiyozlarining quyidagi tu rlari mavjud:
— ITTKIga xarajatlarning foyda summasidan soliqqa tortishni qisqartirish;
— ITTK Iga to ‘lanadigan soliq m iqdorini chegirm alash, investitsion soliq 
kredit; soliqqa tortish vositalari b o ‘yicha alohida im tiyozlar, fu nd am en tal 
izlanishlarni m oliy alash tirish , kichik va o 'r ta biznesn i m o liy alash tirish
u ch u n soliq im tiyozlarini yaratish.