R. I. G im u s h, F. M. M a t m u r o d o V

Nazorat savollari
1. R o ‘yxatga olish m arkazlarining asosiy funksiyalari va m ajburiyat- 
larini ayting.
2. R o ‘yxatga olish m arkazlari faoliyatiga qo'yiladigan asosiy talablarni 
sanab chiqing.
3. E lektron raqam li im zo ochiq kalitlari foydalanuvchilariga elektron 
raqam li im zo kalitlari qanday va qaysi hujjat asosida beriladi?
4. Im zolangan qog‘oz hujjat shaklidagi elektron raqam li im zo elektron 
hujjatlar k o ‘chirm a nusxalarini tasdiqlash.
5. Elektron raqam li im zo kalitlari sertifikatlari reestrini yuritish va ularni 
saqlash tartibi.
4.6. INNOVATSIYA SUBYEKTLARI FAOLIYATI 
SAMARADORLIGINI ANIQLASH VA DAVLAT 
TOMONIDAN QO‘LLAB-QUWATLANISHI
Reja: 1. Innovatsiya subyektlari faoliyati samaradorligini aniqlash.
2. Innovatsion faoliyatning davlat tomonidan qo ‘llab-quvvatlanishi.
Tayanch iboralar: qo ‘llab-quvvatlash, asosiy prinsiplar, imtiyozlar va 
rag‘batlantirish.
Innovatsiya subyektlari faoliyati sam aradorligini aniqlash. Ilm iy ish­
lab chiqarish korxonalari yangi texnologiyani tatbiq etgan holda yangi, sifatli 
m ahsulot ishlab chiqaradigan korxonalar asosini tashkil qiladi. Iqtisodiy 
islohotlarning muvaffaqiyatli am alga oshishi esa, ko‘p jih atd an ushbu kor­
xonalar faoliyatini m uayyan baholanishini ta ’m inlaydigan uslubiy va m e- 
todologik m oslam alar q o ‘llanilishiga bog‘liq. Shu m unosabat bilan, ishlab 
chiqarish korxonalarining m oliya-xo‘jalik, innovatsiya va investitsiya faoli­
yatini tahlil qilish va baholash, bundan t o ‘g ‘ri va foydali xulosalar ch iq a­
rish, m uam m oning yechilishi yo‘llarini topish to ‘g ‘risidagi m asalalar rivoj­
langan m am lakatlar, xususan bozor iqtisodiyotiga o ‘tayotgan m am lakat­
lar uchun m uhim aham iyatga ega.
K orxonalarning moliyaviy faoliyati tahlili u ch u n m axsus standart ko- 
effitsientlar ishlatiladi. B uning uchun shu sohaning kuchli m utaxassisi 
b o'lish shart em as, eng m uhim i, bu m a’lum otlardan t o ‘g ‘ri va sam arali 
foydalanishni bilish zarur.
M oliyaviy ko 'rsatk ich lar va ularning nisbatini ishlatish (koeffitsient- 
lar) uslubi yaxshi natijalar berishi m um kin. K oeffitsientlar tizim i korxo­
n a n in g m o liy a v iy h o la ti va ish lab c h iq a rish fa o liy a ti n a tija la rid a g i 
o ‘zgarishlarni k o ‘rsatadi ularning o'zgarish tarkibini va noaniqliklar, ta -
132

---

vakkalchiliklar keltirib chiqaradigan salbiy omillarni ko‘ra bilishga yor­
dam beradi.
Korxonaning faoliyati va uni tahlili ju d a ko ‘p subyektlar: kreditorlar, 
davlat boshqaruv organlari va raqobatdagi firma mutaxassislari uchun zarur. 
A m m o ular o ‘z m aqsadlaridan kelib chiqib, faoliyatni baholashda h ar xil 
nuqtai nazardan yondashadilar. U larni k o ‘proq korxonaning nafaqat 
m oliyaviy ko ‘rsatkichlari, balkt uning m oddiylashm agan, intellektual 
mulklari, ilmiy salohiyati, innovatsion va investitsion aktivligi ko‘rsatkichlari 
ham qiziqtiradi.
X o‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini baholashga yo‘naltirilgan 
usullari ularning mulk va faoliyat yuritish shakli ham da boshqa shunga 
o ‘xshash om illariga qarab h a r xil bo'ladi. Quyida aksiyadorlik jam iyati 
faoliyatini baholashni ко‘rib chiqamiz.
Korxona aksiyadorlari uchun asosiy narsa bu, kom paniyaning foyda 
bilan faoliyat ko‘rsatishidir. Ularni yana foydaning qanday bo ‘linishi, uning 
qaysi qismi investitsiyalanayapti, qaysi qismi dividend holda to ‘lanayapti 
va hokazolar ham qiziqtiradi.
Korxonaning ikkita ko‘rsatkichi — aksiyalangan kapital va oddiy aksi- 
yaga ko'chirilgan toza foydasi, m ulkdorlar investitsiyasining um um an foy- 
daliligini ko'rsatadi. Uchinchi ko'nsatkich — bitta aksiyaga beriladigan foy­
da, hisobot davridagi investitsiya har bir bo ‘lagining foydani olishdagi ish- 
tirokini ko‘rsatadi.
Toza aksiyalangan kapitalning foyda normasi koeffitsientlarni tahlil 
qilishda eng ko ‘p ishlatiladigan ko'rsatkich hisoblanadi. Foydaning yil 
davom ida hosil bo'lishini hisobga olib, bu k o ‘rsatkichni yilning oxirida- 
gisi emas, balki uning o 'rtach a qiymati ko‘proq ishlatiladi.
Oddiy aksiyalatga nisbatan foyda m e’yori asosan fondlar bozori tahl- 
ilc h ila ri u c h u n g in a z a ru r, ch u n k i bu k o rx o n an in g “ so g‘lo m lig i” ni 
ko'rsatadigan ko'rsatkich hisoblanadi.
Korxona rahbarlari va aksiyadorlar uchun eng m uhim i, bitta aksiyaga 
kelayotgan foyda bo‘lib, shu sababli ham korxona faoliyatini strategik re- 
jalashtirishda, maqsad va vazifalarni belgilashda ushbu ko'rsatkich asos 
qilib olinadi. Buning ustiga, shu ko'rsatkichlar asosida m utaxassis-tah- 
lilchilar kelajak faoliyatni rejalashtiradilar, solishtiradilar va korxonaning 
“kuchayayotgan”lik yoki “kuchsizlanayotgan’Mik omillarini aniqlaydilar.
Bozor ko‘rsatkichi qilib quyidagi ikkita koeffitsient, ya’ni: bitta aksiya 
foydasini aksiyaning narxiga nisbati va aksiyalarning bozor narxini uning 
balans narxiga nisbati olingan. Birinchi koeffitsient korxona faoliyati na- 
tijalarini, kelajagini bozor tom ondan qanday baholanganligini ko‘rsatadi, 
shu asosda ko'proq bozorda sotiladi. Koeffitsient faoliyat tarm o g 'i va 
kom paniyaning turiga qarab o ‘zgaradi.
Ikkinchi koeffitsient esa, kom paniyaning to 'liq faoliyat natijalarini
133

---

berolmasligini hisobga olib, faqat solishtirish uchungina ishlatiladi, xolos. 
Korxonalar faoliyatining kreditorlar, ssuda beruvchi firmalar tom onidan 
baholanishi ham muhim ahamiyatga ega.
Kreditor yoki ssuda beruvchi muvaffqiyatli faoliyat ko‘rsatayotgan kor- 
xonani mablag' bilan ta ’minlab, o ‘z maqsadlariga erishishga intiladi. Shu­
ning uchun kreditor uzoq yillarga qarz berayotganda korxona faoliyatida 
kutilishi mumkin boigan to'siqlarni, tavakkalchiliklarni diqqat bilan tahlil 
qiladi. Bunday baholash kreditorni qanchalik himoyalanganligini va kor- 
xonani qarz kapitaliga qanchalik bog‘liq ekanligini aniqlashga imkon beradi.
Yuqoridagi m e’yoriy koeffitsientlar tizimi korxona rahbadyatining ishlab 
chiqarishga ta ’sir qiladigan qarorlariga asos bo‘ladigan tahlillar uchun ish­
latiladi.
M oliyaviy hisobot korxona faoliyatini baholashdagi asosiy hujjat 
hisoblanadi. Odatda, tajribali auditorlar o ‘z ishini faqat moliyaviy hiso- 
botni o ‘rganishdan boshlaydi, ularning korxonaning ilmiy-texnik salohiy­
ati yoki intellektual mulklari qiziqtirmaydi.
Tahlillardan shu narsa ko'rinib turibdiki, bozor sharoitida korxonalar­
ning yaxshi faoliyat ko‘rsatishining asosiy omili innovatsiya b o ‘lsa ham , 
tah lil ja ra y o n la rid a e ’tib o r faqat quyidagilar bilan b og‘liq b o ‘lgan 
ko'rsatkichlargagina qaratilmoqda:
— moliyaviy koeffitsientlar to'plam i;
— moliyaviy ko‘rsatkichlar;
— korxonaning o‘z kapitalidan foydasi;
— oddiy aksiyalarga nisbatan foydasi;
— bitta aksiyaga to ‘g‘ri keladigan foyda;
— aksiyalarning bozor va balansli qiymatlari nisbati;
— o ‘z -o ‘zini qoplash koeffitsienti.
Shy m unosabat bilan hozirgi kuchli raqobat sharoitida ilmiy ishlab 
chiqarish korxonalari faoliyatini, ayniqsa, innovatsiya faoliyatini tahlil 
qilishning yangi, samarali usullarini ishlab chiqish va joriy etish m uhim
hisoblanadi.