Радиотехник тизимлар назарияси асослари

2.4-§. Tajribada olingan yadro kuchlarining xususiyatlari
Hozirgi vaqtda tajriba natijalariga ko‘ra, yadro kuchlarining quyidagi 
xususiyatlari aniqlangan:
1) 
Yadroviy o ‘zaro ta’sir kuchi eng kuchli ta ’sir etuvchi kuchdir. 
Yadrodagi birnuklonga to‘g‘ri keluvchi o‘rtachabog‘lanish energiyaqiymati 
8 
MeV. Taqqoslash uchun vodorod atom ida elektronning b o g ia n ish
energiyasi 13,6 
eV. Yadroni hosil qilib turgan yadro kuchlari nuklonni 8 
M eV energiya bilan, elektrostatik kuchlar esa atom elektronni 13,6 eV  
energiya bilan b o g iab turadi, ya’ni
8 
M e V - 10~3mc2;
13 eV -1 0~ 5mc2.
10 ' 3
B u n d a n ------ 7
10
= 10 2 kelib chiqadi.
Yadro kuchlari elektrostatik kuchlarga nisbatan yuz marotaba katta 
ekanligi kelib chiqadi.Yadroviy kuchlarga nisbatan boshqa kuchlarning 
qiyosiy kattaligi quyidagichadir:
Yadroviy kuchlar 
- 1
Elektromagnit kuchlar 
- 10“2
Kuchsiz kuchlar 
- 10“14
Gravitatsion kuchlar 
- 10“36 marta katta.
2) Yadroviy kuch qisqa radiusli o‘zaro ta ’sirdan iborat. Ta’sir radiusining 
tartibi ~10 13 sm. Bu xususiyati alfa-zarralarning sochilishidan va deytron 
xususiyatlaridan ko‘rinadi.
3) Yadroviy o ‘zaro ta ’sir kuchi o‘zaro ta’sirlashuvchi nuklonlaming spin 
y o ‘nalishiga bog‘liq. Bu xususiyati nuklonlaming para va ortovodorod 
molekulalaridan sochilishdan hamda nuklonlar sochilishida virtual va 
bog‘langan holatlar mavjudligidan ko‘rinadi.
4) Yadroviy o ‘zaro ta ’sir kuchi markaziy emas, tenzor xususiyatga ega. 
Bu xususiyati deytronning kvadrupol momentga ega ekanligidan ko‘rinadi.
5) Yadroviy kuchlar almashinuv xarakteriga ega. Bu xususiyati 
n-p 
t a ’sirla s h u v d a k o ‘rin a d i. N u k lo n la r t a ’sirla s h u v id a o ‘zaro spin
63
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

proyeksiyalarini, zaryadi hamda koordinatalari almashinadi.
6) Yadroviy kuchlar zaryadga bog‘liq emas. Bu xususiyati ko‘zguli 
yadrolarning xususiyati hamda (
p-p), (p-n), (n-n) sochilish natijalarining 
bir xil bo‘lishligidan ko‘rinadi.
7) Ta’sirlashuvchi nuklonlar orasidagi masofa 10 13 sm ga yaqin bo‘lganda 
yadroviy o ‘zaro ta ’sir kuchi tortishish xarakteriga ega, undan kichik 
masofalarda u itarish kuchiga aylanadi. Yadro kuchlarining tortishish 
xususiyati yadroning mavjudligidan ko‘rinsa, itaruvchi xususiyati 
(p-p) 
lardan yuqori energiyalarda sochilishda namoyon bo‘ladi.
8) Yadroviy o‘zaro ta ’sir kuchi to‘yinish xarakteriga ega. Bu xususiyati 
yadroning o‘rtacha solishtirma bog‘lanish energiyasi 8 
MeV o ‘zgarmas, 
yadro radiusiga bogTiq emas. Bu xususiyatga ega boTish yadroviy kuchning 
almashinuv xarakteri va kichik masofalarda itarishish kuchi sababli deb 
tushuntiriladi.
9) Yadroviy o ‘zaro ta ’sir kuchi ta'sirlashuvchi nuklonlarning tezligiga 
bogTiq. Bu xususiyati yaxshi o ‘rganilmagan. Buning uchun bir necha 
nuklonni katta tezlikda tezlashtirib ta’sirlashtirish lozim.
Yadro kuchlarining yuqorida bayon etilgan va boshqa xususiyatlarini 
tushuntirish uchun yadro kuchlar nazariyasi boTishi kerak. Lekin yadro 
kuchlari ta ’sirlashuvchi murakkab xususiyatga ega boTganligi sababli 
yagona nazariya yaratilgan emas.
Bu muammoni hal qilishda ikki xil yondashish bor.
l.T ajrib a natijalariga mos keluvchi ta ’sirlashuv fenom enologikyadro 
potensiallarini tan lash. Bunda yadroviy kuchlar tabiati zarralar orasidagi 
ta’sirlashuv mexanizmini tushuntirishni oldigamaqsad qilib qo‘ymaydi. Bu 
yo‘1 bilan ta ’sirlashuvning past energiyalarda tajriba natijalarini yetarli 
darajada tushuntirish mumkin, lekin ta’sirlashuv energiyasi bir necha yuz 
MeV gayetganda gamiltonian ko‘rinishi murakkablashib ketadi. MaTumki 
ta ’sirlashuv energiyasi ortsa yadro kuchlarning qisqa m asofalarda 
ta’sirlashuv xususiyatini o ‘rganish mumkin.
2.1kkinchi y o ‘naIish y adro v iy ku ch larn in g m ezon nazariyasi. Bu 
nazariya kvant elektrodinamika qonunlariga o‘xshash. Bunda elektromagnit 
m aydonni, zaryadli zarrani foton bilan birga deb qaraladi. M aydon 
fotonlardan iborat. Foton maydonning kvanti. Maydon energiyasi kvantlar 
energiyalari yig‘indisiga teng. Elektromagnit nurlanish vaqtida foton paydo
64
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo'ladi, yo‘qoladi. Zaryadli zarralar orasidagi ta’sirlashuv foton almashinuvi 
bilan amalga o rta d i, deb qaraladi.
X uddi shuningdek, 1935-yil yapon olim laridan Yukava nuklonlar 
orasidagi yadroviy ta'sirlashuvni, yadro kvantini (o‘sha vaqtda topilmagan 
zarra) mezon zarra bo‘lishi kerakligini aytdi va bu zarraning xususiyatlarini 
bayon qildi. Yukava tasavvuricha, noaniqlikprinsipigako‘ra, D /vaqt ichida 
nuklon atrofida A 
E energiyali virtual mezon zarra tug‘iladi:
A E & t > h  
(2.4.1)
Tug‘ilgan mezon zarraning yashash vaqti, yadro ta’sirlashuv vaqti bo‘lsa
A( =
*
y
a
d
(2.4.1) ifodadan ta’sirlashuv energiyasi
h
T
ya d
Ta’sirlashuvni amalga oshirgan zarra massasi
(2.4.2)
A
E
m =
h
(2.4.3)
Mezon zarra shu 
t
 yad vaqt ichida a - masofaga bora oladi:
a = c A t = c r yad 
(2.4.4)
Mezon zarra shu vaqt ichida o ‘zi tu g ‘ilgan nuklon yoki boshqa nuklon 
tomonidan yutiladi. Shu yo‘1 bilan ta’sirlashuvni amalga oshiradi.
Agar yadro kuchlari ta’sir radiusini mezon masofasi 
a ga teng desak, 
yadro ta’sirlashuv vaqti va mezon zarra massasini topish mumkin.
(2.4.4) dan
. 
a 
c
2-10 
' u sm 
3 -10 10 
s m /s
= 0,7-10
s
(2.4.5) dan
AE = -