Радиотехник тизимлар назарияси асослари
Download 6.46 Mb. Pdf ko'rish
|
Atom yadrosi va zarralar fizikasi T.Mo\'minov, A.Xoliqulov)
8
o «) V <1) 1.8-rasm. a) elektr kvadrupol; b) sferik yadro; d) musbat kvadrupol momentli yadro; e) manfiy kvadrupol momentli yadro. Q<0 (1.8-rasm). Yadro kvadrupol momenti tashqi (kuzatiladigan) va ichki (xususiy) kvadrupol momentga boiinadi. Tashqi Q kvadrupol moment laboratoriya koordinat sistemasida o‘ lchanganiga, ichki kvadrupol Q0 moment esa yadro bilan birgalikda massa markazi atrofida aylanuvchi koordinatalar sistemasida oichanganiga aytiladi. Yadroning kvadrupol momenti Q uning xususiy kvadrupol momenti Q0 va yadroning Z o ‘qqa nisbatan holati esa, o ‘z navbatida, yadro spinining (7) shu Z o‘qqa nisbatan yo‘nalishi va uning simmetriya o‘qidagi proyeksiyasining qiymati ( 'K) bilan aniqlanadi (1.9- rasm ). Sferik boTm agan uygongan yadroning spini um um iy holda quyidagiga teng: 38 www.ziyouz.com kutubxonasi i = k + q . bu yerda ‘K - yadrodagi nuklonlar m o m e n tla ri y i g ‘in d is in in g y ad ro simmetriya o‘qidagi proyeksiyasi va W - yadroning aylanish momenti. Y ad ro n in g sim m e triy a o ‘qi y o ‘n a lis h id a la b o ra to riy a o ‘q ig a Q n isb a ta n k v a n t flu k tu a ts iy a la ri bo‘lganligidan tashqi moment absolyut / qiymatijihatidan ichki momentidan har I doim k ic h ik b o ‘ ladi. Q va Q0 \ momentlar: Q = 2 K 2 - 1(1 + 1) (7 + l)(2 / + 3) Asosiy holat, ya’ni I = /^boMgan hol uchun: Q = 7 (2 7 - 1 ) (7 + 1 X 2 /+ 3) 0o. (1.7.5) (1.7.6) (1.7.5)danko‘rinadiki, I = 0; l/2 b o ‘lganda)20 = Obo‘lmasaham, Q = 0 bo‘!adi. Buning sababi, yadro simmetriya o ‘qi kvant fluktuatsiyalar ta’sirida tartibsiz y o ‘nalgan b o ‘ladi. N atijad a koordinatalarning laboratoriya sistemasidagi zaryad taqsimoti sferik simmetrik bo‘lib qoladi. Yadro spini / > 1 bo‘lganda Q noldan farqlanadi va Q/Q0 nisbat I = 1 da 0,1; I = 3/2 da 0,2 ga teng bo‘Iib, / > 1 da 1 ga yaqinlashadi. Tashqi kvadrupol momentlami tajribada o ‘lchash uchun magnit dipol momentlarini o ‘lchashdagi usullardan foydalaniladi. Agar Q momentga ega bo‘lgan yadro bir jinsli boMmagan elektr maydonga kiritilsa, maydonning kvadrupolga ta’sir energiyasi dEtdZ Q ga mutanosib bo‘ladi. Bunday ta’sir natijasida atomning o‘tanozik strukturaga ega bo‘Igan spektrida qo‘shimcha chiziqlar hosil qilishi, intervallar qoidasini buzishi mumkin. Shunga ko‘ra, Q moment aniqlanadi. Yadroning ichki Q0 elektr kvadrupol momenti atom energetik holatlarining o‘tanozik strukturasidagi ajralishlarga sabab bo‘la olmaydi. Q0 ni oMchash 39 www.ziyouz.com kutubxonasi uchun yadroning kulon uyg‘onish hodisasidan foydalaniladi. Bu hodisaning mohiyati shundan iboratki, yadro zaryadlangan zarra bilan to ‘qnashganda elektrostatik o ‘zaro ta’sir hisobiga uyg‘ongan holatga o ‘tishi mumkin. Agar yadroning uyg‘onayotgan sathi aylanma bo‘lsa, uyg‘onish intensivligining nazariy va tajribada olingan qiymatlarini taqqoslash asosida Q0 ning qiym atini topish m um kin. M azkur jaray o n n in g nokvantaviy t a ’siri quyidagicha: uchib kelayotgan zarra, masalan, bir necha MeV lik a -z a rra yadro chekkasi yaqinidan o ‘tayotib, shu chekkasidan itaradi va yadroni aylantiradi, natijada uyg‘ongan aylanma yo‘Iak holatlari hosil bo‘ladi. Umuman olganda, yadroning shakli uning ichki kvadrupol momenti Q0 ga bog‘ liq. Haqiqatan, sferik simmetrik yadrolarda Q = 0 va Qg ning nolga teng b o ‘lm aslig i yadron ing n o sferik (d efo rm atsiy alan g an ) shaklga ega ekanligidandir. Q ning noldan farqli bo‘ lgan yadroning nazariy hisobga to‘g ‘ri keladigan va tajribada tasdiqlangan eng oddiy shakli aylanma ellipsoid shaklga o ‘xshaydi. Yadro shaklining defonnatsiya parametri b bilan tavsiflanadi: P = AR ~ R ’ bunda 2R - simmetriya o‘qining uzunligi, 2(R - &R) — unga tik o‘qning uzunligi yoki DR ellipsoid katta a va kichik b o‘qlarining (a - b) farqi. Agar yadroning zaryadi hajmi bo‘yicha tekis taqsimlangan bo‘lsa, Q0 va b kattaliklar o ‘zaro quyidagicha bog‘lanishga ega Qo K o‘pchilikyadrolar uchun b ning qiymati 0,01— 0,02 dan oshmaydi. Lekin deformatsiyalangan yadrolarda (150 < A < 190, A > 222) uchun b ba’zan 0,1— 0,3 gacha boradi. Tajribada deformatsiya parametri b ni bevosita oTchash usuli topilgan emas. Yadrolarning kvadrupol momentlarini o ‘rganish shuni ko‘rsatadiki, nuklonlar soni ortishi bilan Q0 umuman ortadi (1.10-rasm). Proton va neytronlar soni «sehrli» sonlarga teng boTganda Q0 = 0 boTadi, ya’ni bunday yadrolar sferik shaklga ega. «Sehrli» sonlar oraligTda yadrolaming shakli o ‘zgaradi, hatto deformatsiya «cho‘zilgan» shakldan «siqilgan» shaklga o ‘tadi. Bu holda kvadrupol moment ishorasi o ‘zgaradi. B a'zi yadrolaming O0 momentlari juda katta boTib, yadro radiusining kvadratidan 40 www.ziyouz.com kutubxonasi 10— 20 m arta katta bo‘lishi mumkin. Bunday yadrolarning kvadrupol momentlari yadrodagi nuklonlarning kollektiv harakati bilan tushuntiriladi. / \ f 0> Download 6.46 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling