Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Download 5.08 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Dialoq
- Ziddiyyətlər
- Tövsiyə və tələblər
- Seçkilər: faktların təsdiqi
|
Siyahılar
Müxalifətdən namizədlərin siyahısının tərtibi radikal qüv- vələrin fəaliyyətində ən çox müzakirə edilən məsələ oldu. Bir neçə ay ərzində müxalifətin səyləri üç partiyadan – Müsavat, AXCP və ADP-dən namizədlərin vahid siyahısının yaradıl- masına yönəldilmişdi. Üstəlik, majoritar sistem milli müxali- fətin pozucu pərakəndəliyini tamamilə açıb göstərdi. Mü- xalifət partiyaları dəfələrlə öz siyahılarını birləşdirməyə, namizədlərin vahid, ümumi siyahısını yaratmağa, iqtidara qarşı resursları cəmləşdirməyə cəhd göstərdilər. Lakin şəxsi iddialar hər dəfə partiya məqsədlərini, habelə ümumi siyasi məqsədləri üstələyirdi. Hakimiyyətlə mübarizədə vahid cəbhə yaratmaq üçün dəfələrlə göstərilən cəhdlər müxalifətin özünə qarşı çevrilib, mümkün əməkdaşlığı sərt daxili qarşıdurmaya yönəldirdi. Bütün bunların nəticəsində “Azadlıq” blokunun siya- hılarına indiyə qədər tanınmayan partiya funksionerləri daxil edildi. Partiya qərargahından konkret dəstək almadan bu namizədlər müstəqil və ya iqtidara yaxın opponentlərə qarşı real siyasi rəqabət təşkil edə bilmirdilər. Bununla yanaşı, müxalifət öz siyahılarına müstəqil hüquq müdafiəçilərini, jurnalistləri və qeyri-hökumət təşkilatlarının nümayəndə- lərini daxil etməyi qərara almışdı. Beləliklə, o, elektoral sahəni genişləndirməyə və seçkilərdə qələbəni təmin etməyə ümid bəsləyirdi. Siyasiləşdirilməmiş şəxslərin seçkiqabağı mübarizəyə cəlb edilməsi strategiyası bütün müxalif qüv- vələrin konkret şəxsləri birlikdə dəstəklədiyi halda uğurlu ola bilərdi. Lakin seçki dairələrinin əksəriyyətində müxalifətin elektoratı “Azadlıq” blokunun, “Milli birlik” blokunun və “Yeni siyasət” blokunun tərəfdarları arasında bölünmüşdü.
486 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Milli müxalifətin bəlası olan dağınıqlıq ona bütöv və səmə- rəli siyasi orqanizm kimi çıxış etməyə imkan vermədi. Müxalif elektoral məkan parçalandığına görə, etirazçı elektorat olduqca çətin vəziyyətdə qalmışdı: kimə səs verməli? Müxalifət pat vəziyyətində idi, xüsusən də ona görə ki, seçicilərin tam əksəriyyəti daha aydın fəaliyyət strate- giyası ilə çıxış edən müstəqil və iqtidara yaxın namizədlərin tərəfində idi. Namizədlərinin çoxluğuna baxmayaraq, hakim partiya seçkiqabağı mübarizənin qızğın çağında hər bir dairədə iqtidara yaxın namizədlərin sayını əhəmiyyətli də- rəcədə azalda bildi və müxalifətin bir neçə namizədinə qarşı iqtidardan bir namizəd saxladı. Nəticədə, hakim partiyanın bütün təşkilati və siyasi fəaliyyəti yalnız həmin namizədin təşviqatına yönəldilmişdi. Müxalifət isə siyahıların hazırlanmasında bir neçə ciddi səhvə yol vermişdi ki, bu da siyasi mübarizənin nəticəsini əvvəlcədən həll etdi. Əvvəla, dairələrin əksəriyyətində irəli sürülmüş nami- zədlər o qədər də tanınmırdılar və elektoratın nəzərində nüfuzları yox idi. İkincisi, müxalifət hər dairədə bir neçə namizəd irəli sür- müşdü, onların hər biri adəti üzrə iqtidarı tənqid edir, mü- xalifətdən yalnız özünün həqiqi namizəd olduğunu bildirirdi. Üçüncüsü, müxalifət bloklarından olan namizədlər seçicilər- lə seçkiqabağı işi qura bilmədilər. Onların başları “rəngli” inqi- laba hazırlığa qarışmışdı. Ona görə də, yuxarıda deyildiyi kimi, həmin namizədlərin əsas fəaliyyəti paytaxtda keçirilən kütləvi aksiyalarda iştiraka yönəldilmişdi. Halbuki, müstəqil və iqtidara yaxın namizədlər regionlarda geniş fəal təbliğat aparırdılar.
487 3‐cü fəsil
İnqilablardan təkamülə doğru:
siyasi reallığı transformasiya edərkən Dördüncüsü, radikal müxalifətin nümayəndələri seçici- lərin problemlərinin həllinə dair konkret proqramlar təklif etmir, hakimiyyəti tənqid etməklə və hakim rejimin dəyiş- dirilməsinin zəruriliyi barədə ritorika ilə kifayətlənirdilər. Beşincisi, uzun illər partiyada aparıcı mövqelərdə olan tanınmış partiya fəalları “Azadlıq” blokunun hazırladığı na- mizədlərin vahid siyahısından kənarda qalmışdılar. Onların arasında müxalifət partiyalarının mərkəzi orqanlarının üzv- ləri, yerli partiya təşkilatlarının rəhbərləri var idi. Altıncısı, məhz bu və ya digər seçki dairəsində daha güclü mövqeyi olan partiyanın nümayəndələri siyahıdan kənarda qalmışdılar, yəni, müxalifət bloku namizədlərinin qələbəsini təmin etmək imkanı olan yerli təşkilatların rəqabət qabiliy- yəti məsələləri nəzərə alınmamışdı. Əksinə, seçicilərə seçki dairəsində son dərəcə zəif mövqeyə malik partiyanın nü- mayəndəsi olan namizəd təklif edilirdi. S.Cəlaloğlu təəssüflə etiraf edirdi: “Müsavata edilən böyük güzəştlər blokda təmsil olunan digər partiyaları rəqabətqabiliyyətsiz etdirdi... Mü- savat Partiyası parlament seçkilərində 47 namizəd irəli sürmüşdü, biz isə 35 namizəd irəli sürmüşdük. Müsavat Partiyasının təkid etdiyi bir sıra bölgələrdə biz güzəştə getdik və seçkilərdə həmin partiyadan olan namizədlərin iştirakına şərait yaratdıq” 1 .
larının məhdudluğu müxalifət namizədlərinin əksəriyyətinə keyfiyyətli PR kampaniyası qurmağa imkan vermirdi. Müxalifətin mesajlarının konkret ünvanı və dəqiq ifadə edilmiş sosial yönümü yox idi.
1
http://day.az/news/politics/49968.html
488 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Bütün bunlar müxtəlif müxalifət qruplaşmalarının seçki- qabağı kampaniya aparmasına kədərli təsir göstərmişdi. Aşkar görünürdü – radikal müxalifət ümid edirdi ki, pay- taxtda bir neçə hay-küylü kütləvi aksiya keçirməklə re- gionlarda öz namizədlərinin qələbəsini təmin edə biləcəkdir. İnformasiya cəmiyyətinin imkanlarının səhv təfsirinə və başa düşülməsinə əsaslanan məntiqi də anlamaq çətin idi. İnfor- masiyanın nə qədər əlyetən və açıq olmasına, onun sürətlə verilməsi, habelə bir neçə dəqiqə ərzində qəbul edilməsi imkanlarına baxmayaraq, hər halda, seçki kampaniyasının mahiyyəti seçicilərin və namizədlərin canlı ünsiyyətindən ibarətdir. Seçki dairəsindən yüz kilometrlərlə uzaqdakı saxta siyasi ritorika bu və ya başqa seçki dairəsində siyasi fonu əhəmiyyətli dərəcədə dəyişə bilməz.
Dialoq Müasir ensiklopedik lüğət “dialoq” (yunanca dialogos sö- zündəndir) anlayışına “şifahi nitq forması, iki və bir neçə şəxsin söhbəti; replikalar mübadiləsi vasitəsilə danışıq əlaqəsi” kimi tərif verir. Siyasi leksikonda dialoq dedikdə, adətən, siyasi prosesin iştirakçılarının danışıqlar masası arxasında bu və ya digər məsələləri müzakirə etmək və mümkün kompromisə gəlmək bacarığı başa düşülür. Dialoq siyasi prosesin iştirakçılarının sivilizasiyalı münasibətlərin qurulmasına və konstruktiv yanaşmaya və sosial gerçəkliyin rasional qavranılmasına əsaslanan siyasi rəqabətə hazır ol- malarını şərtləndirir. Siyasi opponentlər yalnız dialoq qur- maq bacarığı və mümkünlüyü sayəsində öz aralarında qarşılıqlı razılaşmaya gəlirlər. Ona görə də vurğulamaq la- zımdır ki, iştirakçılar arasında sivilizasiyalı qarşılıqlı müna-
489 3‐cü fəsil
İnqilablardan təkamülə doğru:
siyasi reallığı transformasiya edərkən sibətlərin üstünlük təşkil etdiyi siyasi məkanın göstəricisi davakar mövqe tutmaq və hər şeyi inkar etmək deyil, diskussiya aparmaq bacarığıdır. Çox vaxt məhz dialoq ən mürəkkəb siyasi və sosial məsələləri həll etməyə imkan vermişdir ki, bunun da nəticəsində ictimai inkişaf daha sabit olmuşdur. Milli siyasi məkanda dialoq mövzusu, yəqin ki, iqtidar və müxalifət arasında münasibətlərdə daha tez-tez müzakirə olunan mövzulardan biridir. Son onillik ərzində bu mövzu dəfələrlə ortaya çıxmış və siyasi mübarizələr ətalətində yenidən səngimişdir. Ədalət naminə demək lazımdır ki, ha- kimiyyətdən əlavə, müxalifət də dialoq tərəfdarı kimi çıxış etmişdir. Lakin sivilizasiyalı siyasi münasibətlər körpüsü ya- ratmağa göstərilən hər bir belə cəhd bu və ya digər tərəfin günahı üzündən uğursuz olmuşdur. Çox vaxt siyasi prosesin iştirakçıları arasında “barışıq” kütləvi informasiya vasitə- lərinin ehtiyatsız çıxışları, bəzən də qarşılıqlı irad və it- tihamlar nəticəsində pozulurdu. İqtidar 1998-ci ildən, prezident seçkiləri dövründən başla- yaraq, dəfələrlə siyasi prosesin iştirakçıları arasında dialoqun təşəbbüsçüsü kimi çıxış etmişdir. İstər Prezident Heydər Əliyev, istərsə də sonradan Prezident İlham Əliyev dəfələrlə müxalifəti dövlətin inkişafının qarşıya çıxan problemlərini müzakirə etmək və onların həlli yollarını tapmaq üçün da- nışıqlar masası arxasında əyləşməyə çağırmışdır. Üstəlik, opponentlərindən fərqli olaraq, İlham Əliyev birinci, hələ prezident seçiləndən əvvəl iqtidar və müxalifət arasında dialoq təşəbbüsü ilə çıxış etmişdi. Bu, ölkədə iqtidarın və müxalifətin konstruktiv şəraitdə yanaşı mövcud olduğu sivilizasiyalı, sabit, bütöv siyasi məkan qurulmasına doğru atılmış addım idi. Lakin bütün siyasi tərəflərin səylərinin ümumi birləşdirilməsi
490 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
tələb olunan xarici siyasət məsələlərində də müxalifət tə- kəbbürlə təklikdə qalmağa üstünlük verdi. 2005-ci ilin ortalarında, Azərbaycanda parlament seçkiləri ərəfəsində bu mövzu yenidən aktuallaşdı. Müxalifət partiya- larının və hakim partiyanın qərargahlarında bir tərəfdən AXCP, Müsavat və ADP-nin, digər tərəfdən də Yeni Azər- baycan Partiyasının və Ana Vətən Partiyasının funksionerləri arasında təşkil edilən görüşlər siyasi prosesin iştirakçıları arasındakı qarşıdurmaya son qoymasa da, hər halda, bunu yumşaltmaq və 2005-ci ilin noyabrında parlament seçkilə- rinin keçirilməsi ərəfəsində və seçkilər vaxtı sabitliyin sax- lanılması yollarını müəyyənləşdirmək cəhdi olmalı idi. Seçkilər ərəfəsində, “inqilab” üçün obyektiv şəraitin yoxluğu aydın olduqda, xaricdən də iqtidarla müxalifət arasında münasibətlərə müsbət ovqat gətirmək cəhdləri müşahidə edilirdi. Təhlilçilərin bir çoxu bildirirdi ki, Azər- baycana çoxmilyardlıq sərmayələr qoymuş Avropa və ABŞ respublikada vəziyyətin ciddi şəkildə pozulmasında maraqlı deyildir. Ona görə də asayişin gözlənilmədən pozulmasına yol verməmək üçün Qərb beynəlxalq təşkilatların və öz diplomatlarının səyləri ilə müxalifət və iqtidarı barış- dırmağa çalışır, onların sivilizasiyalı dualizmini yaratmağa ümid bəsləyirdi. Prezident İlham Əliyev seçki ərəfəsində ABŞ səfirinin arzularını sözbəsöz təkrarladı və qarşıdakı parlament seçkilərinin demokratik keçiriləcəyinə açıq şə- kildə vəd verdi. Azərbaycan Prezidenti mayın 28-də Res- publika günü münasibətilə təntənələrdə bəyan etdi: “Mən şübhə etmirəm ki, parlament seçkiləri şəffaf, ədalətli şə- kildə keçiriləcəkdir. Azərbaycan xalqının iradəsi seçkilərin nəticələrində öz əksini tapacaqdır”.
491 3‐cü fəsil
İnqilablardan təkamülə doğru:
siyasi reallığı transformasiya edərkən Lakin milli müxalifət dialoqa konstruktiv münasibətlər yaratmaq yox, siyasi mübarizəni davam etdirmək imkanı kimi baxırdı. Opponentlik edən tərəflərin hər bir görüşü çəkişmələr və söz güləşdirməklə müşayiət olunurdu. Azər- baycan cəmiyyətinin aktual problemlərinə dair bu və ya digər məsələlərin müzakirəsinə cavab olaraq, müxalifət siyasi dividendlər və ya fayda gözlədiyi şərtlər və tələblər irəli sürürdü. 2005-ci ilin ortalarında hakim partiyanın təşəbbüsü ilə iqtidarla müxalifət arasında məsləhətləşmələrin üç mərhələsi keçirildi. Lakin əks-elitanın tutduğu mövqe bu məsləhətləş- mələrin demokratiyanın inkişafı naminə real müzakirələrə çevrilməsinə imkan vermədi. “Rəngli” inqilab kabusundan məst olan müxalifət siyasi prosesin iştirakçıları arasında münasibətlərdə “status-kvonu” saxlamağa üstünlük verərək, dialoqdan imtina etdi. Müxalifətin üzdə görünən birliyi həqiqətdə süni idi, bu, Qərbdəki müəyyən siyasi dairələri Azərbaycanda “rəngli” transformasiyanın mümkünlüyünə inandırmağa yönəldilmişdi. Lakin müxalifətin birliyi üfürülmüş şara bənzəyirdisə, bu şar gec-tez partlamalı idi və belə də oldu. Müxtəlif baxışlara və siyasi niyyətlərə malik, bir müddət “qatı dostlar” olan bu siyasi təşkilatlar qarı düşmənlərə çevrildilər. ADP sədrinin birinci müavini S.Cəlaloğlunun seçkilərdən sonra keçmiş müt- təfiqinin ünvanına söylədiyi ittiham buna misaldır: “Mü- savatın bütün addımları iqtidarın müdafiəsinə yönəlmişdir... Partiyanın 26 noyabrdakı mitinqindəki siyasəti, yekun pro- tokolunu imzalaması bunu təsdiq edir... Onlar istər parla- mentin iclaslarında, istərsə də təkrar seçkilərdə iqtidarla əlbir hərəkət edirdilər... Mən onlara özlərində güc tapmağı və öz simalarını saxlamağı məsləhət görürəm. Əks halda, bu taktika
492 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
onları məhv edəcəkdir” 1 . Halbuki, belə bəyanatlardan cəmi bir neçə ay əvvəl Müsavatın başqanı İsa Qəmbər şəstlə deyirdi: “Blokun liderləri arasında heç bir ixtilaf yoxdur... Bizim vahid məqsədlərimiz var və bundan sonra da bu blok çərçivəsində əməkdaşlığımızı davam etdirmək niyyətindəyik” 2 .
hər kəs öz fikrini müdafiə edir. Ancaq həqiqətdə isə, siyasi qüvvələrin dialoqunun subyektləri dəqiqləşdirilməli və tərəflər müzakirə olunan məsələləri müəyyən etməlidirlər” 3 . Radikal müxalifət partiyaları dialoqdan boyun qaçırmaqla təsdiq etdilər ki, onlar rəqabətqabiliyyətli siyasi məkan qurmağa hazır deyillər və bunu istəmirlər, əksinə, özlərinin iddialı planlarını reallaşdırmaq naminə yalnız idarəetmə formasının konstitusiyaya zidd şəkildə dəyişdirilməsinə çalışırlar. AXCP idarə heyətinin üzvü Fuad Qəhrəmanlının sözləri bunu təsdiq edirdi: “İqtidarla hər hansı təmas müxalifətə yalnız ziyan gətirə bilər”. ADP sədrinin müavini Taliyət Əliyev isə deyirdi ki, “hakimiyyətlə bir masa arxasında oturub, hər hansı problemin müzakirəsindən söhbət gedə bilməz” 4 . Ziddiyyətlər Radikal müxalifət iqtidarla qarşıdurma, dövlət idarəçiliyi formasını və milli inkişaf xəttini dəyişməyə daim cəhd göstərdiyi illər ərzində dəfələrlə birləşməyə çalışmış, lakin heç cür ümumi məxrəcə gələ bilməmişdir. 2003-cü ildə
1
2
http://www.day.az/news/politics/35986.html//30 noyabr 2005-ci il.
3 http://www.day.az/news/politics/45374.html//1 aprel 2006-cı il.
4
“Hakimiyyətlə dialoq vaxt itkisidir”. “Azadlıq” qəzeti, 29 iyun 2005-ci il.
493 3‐cü fəsil
İnqilablardan təkamülə doğru:
siyasi reallığı transformasiya edərkən müxalifət hər halda birləşdi, ancaq yuxarıda dediyimiz kimi, bu birlik “müttəfiqlərin” daxili çəkişmələrinin və siyasi hiylələrinin “qurbanı” oldu. 2005-ci ildə müxalifət yenidən birləşməyə cəhd göstərdi, lakin “niyyətli kəbinin” saxta xarakteri seçkilərdən dərhal sonra üzə çıxdı. Tədqiqatçıların fikrincə, bütün inqilablar və inqilabqabağı vəziyyətlər üçün qüvvələrin yenidən qruplaşmasının mürək- kəb prosesləri, güclənməkdə olan ayrılma və qütbləşmə səciyyəvidir. Onlar bunun səbəbini üç məsələdə görürlər: “Birincisi, istənilən koalisiyanın iştirakçılarının maraqları tez-gec hökmən ayrılır. Bu, müsbət yox, mənfi proqram üzə- rində qurulmuş birliyin əsasının süniliyi ilə şərtlənir... İkincisi, inqilabın gedişində iqtisadi problemlər kəskin- ləşir... Üçüncüsü, siyasi qüvvələrin yenidən qruplaşması və ayrıl- ması fonunda kütlələrin ümumi radikallaşması baş verir” 1 . Bizim müxalifətin seçkilər ərəfəsində birləşə və qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün mütəşəkkil cəbhə ilə çıxış edə bilməməsinin səbəblərini nəzərdən keçirək. Bəzilərinin düşündüyü kimi, Azərbaycanda “məxməri” inqilab həyata keçirməli olan müxalifətin uğursuzluğunun mahiyyəti nədədir? Axı, hələ seçkilərdən xeyli əvvəl indiki iqtidarın tezliklə süqut edəcəyini bildirənlər lap çox idi. Özü də bu zaman bir-birinə tamamilə əks olan səbəb və dəlillər gətirirdilər. Bizim fikrimizcə, müxalifətin birləşməsinin baş tutmama- sının səbəblərindən biri müxalifət siyasi partiyalarının üstünlük verdiyi ideoloji məsələlərdəki fərqlərin olması idi.
1
И.Стародубровская, В.Мау. Великие революции. М., 2004, стр.140.
494 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
“Azadlıq” blokuna ideoloji cəhətdən müxtəlif qütblərdə dayanan, dövlət və cəmiyyətin ümumi inkişafına eyni və ya oxşar baxışları olmayan partiyalar daxil idi. Lakin təkcə ideoloji yönüm deyil, həm də partiyalardakı liderlik təsisatı, daha dəqiq desək, hamının qəbul etdiyi liderin olmaması Azərbaycanda baş tutmayan “narıncı, qızılgül, bənövşə və sair” inqilabların uğursuzluğunu şərtləndirdi. Siyasi fitnə- fəsadlar və çəkişmələr mühitində yetişmiş bu siyasətçilər sivilizasiyalı siyasi rəqabətin yetərli iştirakçıları ola bilmədilər. Milli siyasi məkanda “birincilik” uğrunda mü- barizə müxalifət liderlərinin bir növ öz aralarında oynadıqları oyuna çevrildi. İqtidara isə bircə onu izləmək qalırdı ki, “seçkilər üzrə dünənki müttəfiqlərin” bir-birinə nifrəti güc tətbiq edilən açıq daxili münaqişəyə çevrilməsin. Mövcud praktikadan fərqli olaraq, – yəni, siyasi məkanda birliklər və bloklar yalnız seçkiqabağı dövrdə yaranır və seçkilərdən sonra dincliklə dağılır, – Azərbaycan müxalifətindəki radikal cərəyan müttəfiqlərdən ayrılmağın təkcə ona xas olan prinsipini seçdi. Artıq neçənci dəfədir ki, müxalifət partiyaları seçkilər ərə- fəsində bir növ mini-QHT-lər yaradaraq, guya ətrafında vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin də toplaşdıqları iri siyasi birliklər imici qazanmağa cəhd göstərir. Təəssüf ki, bu cür institusionallaşma imitasiya, zahiri görüntüdür və üçüncü sektoru inkişaf etdirmək və ya yetərli vətəndaş cəmiyyəti formalaşdırmaq məqsədi daşımayaraq, yalnız bu partiyaların ayrı-ayrı liderlərinin şəxsi maraqlarına xidmət edir. Şəxsi iddialı yanaşma və innovasiya başlanğıcının olma- ması milli müxalifətin məğlubiyyətini labüd surətdə irəli- cədən sezdirir və proqramlaşdırırdı. Məlumdur ki, siyasi xəyanətkarlıq cəmiyyətin maraqları barədə qətiyyən düşün-
495 3‐cü fəsil
İnqilablardan təkamülə doğru:
siyasi reallığı transformasiya edərkən məyərək, öz şəxsi iddiaları naminə partiya xəttini dəyişən siyasətçinin zahiri və daxili simasının formalaşmasına təsirini göstərir, nəticədə isə patiyanın prioritetlərini ümummilli problemlərə şəxsi baxışlarla əvəz edir. Təəssüflə demək lazımdır ki, bizdə hər hansı başqa ictimai struktura nisbətən, müxalifət mühiti daha tez-tez mürəkkəb trans- formasiya dəyişiklikləri nəticəsində üzə çıxan mənfi hallar nümayiş etdirir. Milli müxalifət rəhbərlərinin 2000-ci ildə, yəni, müstəqil Azərbaycanın tarixində ikinci parlament seçkilərindən əvvəl və 2005-ci ilin noyabr seçkiləri ərəfəsində bir-biri barədə verdikləri bəyanatları müqayisə etsək, iqtidara alternativliyə iddia edənlərin bir-birinə necə nifrət bəslədiklərinə əyani şəkildə əmin ola bilərik. ADP-nin başlıca mətbuat ruporu 2000-ci ildə Ə.Kərimlini “siyasi makler” adlandırmışdı, 2005-ci ildə isə Ə.Kərimli və ADP-nin həmsədri S.Cəlaloğlu artıq vahid blokda təmsil olunmuşdular. Üstəlik, 2000-ci ildə Müsavat və ADP Əli Kərimlini və AXCP-ni iqtidarla əməkdaşlıqda günahlandırırdı, 2005-ci ildə isə artıq AXCP və ADP eyni ittihamı Müsavata qarşı sürürdü. Səciyyəvi cəhət odur ki, bu ittihamlar müxalifət partiya- larından biri seçkilərdə iştirak barədə az-çox rasional təklif verəndə, yaxud parlamentin işində iştirak edəndə səslənirdi. Radikal müxalifət nümayəndələrinin fikrincə, konstruktiv dialoq və fikir mübadiləsi təklif edən hakimiyyətlə hər hansı sivilizasiyalı qarşılıqlı münasibət, iqtidarın apardığı siyasətin müsbət cəhətlərinin etiraf olunması yarınmaq və müxalifətin maraqlarına xəyanətdir. Parlamentin iclaslarında iştirak et- mək məsələsinə də bu baxımdan yanaşılırdı. Bu səbəbdən də haqlı sual doğur: əgər müxalifətin bu və ya digər lideri seç- kilərdə qalib gəldikdə parlamentin işində iştirakdan imtina
496 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
edirsə, bu iştiraka razılıq verən isə müxalifətin sıralarından “getməlidirsə”, onda seçkilərdə iştirak etmək və elektoratı həmin liderlərə səs verməyə çağırmaq nəyə lazımdır? Siyasi riyakarlıq müxalifətin cəmiyyətdə öz yerini tutmaq üçün göstərdiyi bütün cəhdlərin iflasa uğramasının əsas səbəblərindən biri olmuşdur. Təkcə konstruktiv yanaşmalara və prinsiplərin rasionallığına qadir olmaması deyil, həm də düzgün strateji konsepsiya qurmaq bacarığının yoxluğu müxalifətin seçkilərdə uğursuzluğunu şərtləndirir. Müxalifət liderləri özlərinin vacib şəxsiyyət olmaları barədə xəyal- lardan heç cür uzaqlaşa bilmirlər və buna görə də partiyaların daxilindəki dəyişikliklərin başında durmağa, mühüm par- tiyadaxili transformasiyalar dövrəsinə başlamağa qadir deyil- lər. Onlar milli məkanda siyasi fəaliyyətin forması və məz- mununun qiymətləndirilməsində rasional, konstruktiv dis- kursu dərk etmirlər. Liderlik ağır və olduqca məsuliyyətli yükdür və onun altına yalnız səbirli və müdrik siyasətçilər girə bilər. Sadəcə, siyasi həyatın gözlənilməz dəyişikliyi üstündən keçməyə, onlara göz yummağa çalışan hər bir siyasətçi özünün fəaliyyətinin mənəvi məzmunu barədə birmənalı şəkildə düşünməlidir. “Siyasətin əsası mənəviyyatdır” tezisinə po- litoloji tədqiqatlarda tez-tez rast gəlmək olur. Əlbəttə, mənəviyyat siyasəti ədalətli edir. Lakin bizim yaşadığımız ziddiyyətli dünyada siyasət insan fəaliyyətinin elə bir mürəkkəb sahəsidir ki, bəzən taleyüklü məsələləri həll etmək üçün bu prinsipi nədəsə pozmaq lazım gəlir. Hərçənd deyim ki, bu, qəbul edilmiş qərara haqq qazandırılması demək deyildir. Geniş səpkidə yanaşdıqda, mənəviyyatsız siyasət köksüz ağaca bənzəyir. Belə ağac imitasiyadır, görüntüdür, yaşaya bilməz və deməli, mənəvi tərəfi olmayan siyasət
497 3‐cü fəsil
İnqilablardan təkamülə doğru:
siyasi reallığı transformasiya edərkən mənasız, qısamüddətli, ötəridir. Azərbaycan cəmiyyətində “öz nəfəsini” daim iqtidara hiss etdirməyi, onu yaradıcılıq ritmində saxlamağı bacaran layiqli opponent qüvvə görməyi nə qədər istəsək də, deməliyik ki, bizim radikal müxalifət bu prinsipi öz fəaliyyətindən çıxarmış, ötəri maraqlarını rəhbər tutaraq, “müttəfiqlərdən” düşmən, düşmənlərdən isə “müttəfiqlər” yaratmışdır. Belə müxalifət siyasi məkandan dövlətin rifahı üçün deyil, özünün korporativ məqsədlərini və şəxsi iddialarını reallaşdırmaqdan ötrü istifadə edir. Ümumən, radikal müxalifət düşərgəsi seçkilər qabağı bir sıra mühüm səhvlər etmişdir ki, bunlar da müxalifət məkanının ucdantutma tənəzzülünü, elektoratın etibarının itirilməsini və blok üzrə “müttəfiqlər” arasında mühüm fikir ayrılıqları yaranmasını şərtləndirmişdir. Radikal müxalifətin bütün taktikası ictimai şüurda ölkədə hakimiyyəti “inqilabi” yolla dəyişməyə qadir olan partiyalar obrazının formalaşdırılması üzərində qurulmuşdu. Lakin hətta etiraz elektoratı olmasa da, elektoratın bir hissəsi mü- hüm iqtisadi nailiyyətlər fonunda dağıdıcı siyasi dəyişik- likləri arzulamırdı və iqtisadi sabitliyə və təkamül yolu ilə ictimai inkişafa səs verdi. Müxalifətin fəallığının zirvəsi parlamentin keçmiş sədri R.Quliyevin qayıdışının KİV-lərdə cidd-cəhdlə şişirdilməsi oldu, radikal müxalifət bundan istifadə edərək, öz tərəfdarları- nın sayını artırmağa ümid bəsləyirdi. Ancaq hadisələrin sonrakı gedişi göstərdi ki, vəd olunmuş qayıdış baş tutmadı. R.Quliyevin təyyarəni döndərib Simferopolda yerə enməsi iqtidarın günahı deyildi. İri məbləğdə maliyyə fırıldaqlarına görə dəmir barmaqlıqlar arxasına düşmək qorxusu bu “siya- sətçiyə” doğma torpağa qədəm qoymağa və “siyasi əzabkeş”
498 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
obrazında görünməyə imkan vermədi. Oktyabrın 17-də, R.Quliyevin Bakıya qayıtmaqdan imtina etmək xəbəri gələndə radikal müxalifət qəti şəkildə sındı. ADP öz sədrinin qayı- dacağına böyük ümidlər bəsləyirdi, eləcə də digər müxalifət partiyaları. Radikal müxalifətə elə gəlirdi ki, R.Quliyevin qayıtması müxalifətə parlament seçkilərində qələbəni təmin edəcəkdir. Lakin R.Quliyev 2000-ci il, 2003-cü il və 2005-ci il seçkiləri ərəfəsində qayıtmağı vəd etmiş və hər dəfə də özünün siyasi tərəfdaşlarının ümidlərini boşa çıxarmışdı. Radikal müxalifət isə özünün bütün “inqilabi taktikasını” Rəsul Quliyevin gəlməsinə bağlayırdı. AXCP-nin və Mü- savatın liderləri ümid edirdilər ki, bu fiqur “rəngli” inqilabda onların qələbə şansını xeyli artıracaqdır. Lakin bu planlar həyata keçmədi, dəfələrlə bəyan etməsinə baxmayaraq, mü- xalifət Rəsul Quliyevi qarşılamaq üçün hava limanına özü- nün 50 min nəfər tərəfdarını çıxara bilmədi, “məxməri” transformasiyanın legitimləşdirilməsi baş tutmadı. Müsavatın liderinə nifrətlə qarışıq qısqanclıq Rəsul Quliyevin, Sərdar Cəlaloğlunun və Əli Kərimlinin ürəyində daş kimi asılıb qalmışdı və onlara dinclik vermirdi. Onlar Müsavata “Seçkilər-2005” deyilən siyasi oyunun “zəif bən- di” kimi baxırdılar. Buna Müsavatın başqanı İsa Qəmbərin 2003-cü ilin prezident seçkiləri vaxtındakı davranışı bəhanə verirdi. Müxalifətçilərin fikrincə, o, 2003-cü il oktyabrın 15- 16-da talançıların başında durmaqdan imtina etməklə, siyasi zəiflik və qorxaqlıq göstərmişdi. İsa Qəmbərin müttəfiqləri Müsavat Partiyasının həbs olunmuş funksionerlərinin və Ümid Partiyası sədrinin müdafiəsi üçün səsini qaldır- mamasını ona bağışlamırdılar. Siyasətçinin belə davranışı çox vaxt ondan ötrü fəlakətli olur. Əli Kərimli hətta blok
499 3‐cü fəsil
İnqilablardan təkamülə doğru:
siyasi reallığı transformasiya edərkən üzrə müttəfiqi ola-ola, Müsavata zərbə endirmək üçün bu faktdan istifadə etdi. Beləliklə, İsa Qəmbərin etimad limiti nəinki ictimai şüur- da, həm də onun “qatı müttəfiqləri” arasında da tükənmişdi. Xəyanətkarlar bütün dövrlərdə olmuşdur. Milli müxa- lifətin liderləri bunu siyasi mübarizə tarixindən yaxşı əxz etmişlər. Ona görə də imkan düşən kimi, onlar öz fürsətlərini əldən buraxmamış, hakimiyyəti zorla ələ keçirmək planlarının reallaşdırılması üçün satqınların resurslarından istifadə etməyi qərara almışlar. İqtisadi inkişaf naziri F.Əliyev, səhiyyə naziri Ə.İnsanov, Azərbaycan Respub- likası Prezidentinin İşlər idarəsinin müdiri A.Muradverdiyev, “Azərikimya” Dövlət Şirkətinin başçısı F.Sadıqov, keçmiş maliyyə naziri F.Yusifov və bir sıra başqa şəxslər yaxınlaşmaqda olan parlament seçkilərindən istifadə edərək, dövlət çevrilişinin həyata keçirilməsində radikal müxalifəti dəstəkləyir və maliyyə vəsaiti ilə kömək edirdilər. Lakin qəsdin üstünün açılması və onların həbsi radikal müxalifətin bütün planlarını puça çıxardı. Yüksək vəzifəli məmurlar ifşa və həbs olunduqdan sonra müxalifətin köpü kəskin şəkildə yatdı, onun düşərgəsində ziddiyyətlər gücləndi, daimi ma- liyyə yardımının axını azaldı. Kütləvi aksiyaların və onların iştirakçılarının sayı əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşdü. Parlament seçkiləri ərəfəsindəki hadisələr və hakimiyyət nümayəndələrinin bunlarda iştirakı bizdə belə bir qənaəti möh- kəmləndirdi ki, “məxməri” və ya “rəngli” inqilablar xarici qüvvələrin tapşırığı və nəzarəti altında həyata keçirilir. Bax, buna görə də ölkə iqtidarı müdriklik və iradə nümayiş etdi- rərək, pozucu qüvvələrə dövlət çevrilişi planlarını həyata ke- çirməyə imkan vermədi. Azərbaycan iqtidarı seçkilərdən hələ
500 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
xeyli əvvəl bütün “inqilab oyunu” prosesini öz nəzarəti altına aldı, ideoloji xarakterli qabaqlayıcı preventiv tədbirlər gördü. İqtisadi inkişaf naziri Fərhad Əliyevin Qərbin, habelə beynəlxalq fondların nümayəndələri ilə tez-tez baş verən və şübhə doğuran əlaqələri, onların ona aşkar vurğulanan mü- nasibətləri, onun iqtidar komandasının diğər üzvlərinə qarşı qoyulması və ifşa olunmaq ərəfəsində verdiyi həddən artıq “cəsarətli” siyasi bəyanatlar da diqqətdən kənarda qalmadı. Bütün bunlar açıq-aşkar göstərirdi ki, o, öz “ağalarından” kart-blanş – tam fəaliyyət sərbəstliyi alırdı. Bəlkə də başqa cür idi, ondan maskalanmaq üçün istifadə olunurdu. Bu halda, oyuncaq prezidentilyə namizəd kadr arxasında qalırdı. Hər halda, Fərhad Əliyevin “inqilab üzrə tərəfdaşı” Akif Muradverdiyevə “narahat olma, bizim arxamızda Amerika dayanır” deməsi çox mətləbdən xəbər verir. Hərçənd, etiraf etmək lazımdır ki, ABŞ-ın yüksək vəzifəli nümayəndələri Azərbaycan rəhbərliyi ilə görüşlərində Prezident İlham Əliyevin hakimiyyətinin legitimliyini və onu dəstəklədiklərini daim bəyan edirdilər. Eyni zamanda, onlar hər dəfə vurğulayırdılar ki, dərin siyasi və iqtisadi islahatların aparılmasının və ölkənin demokratikləşməsi- nin sürətini artırmaq lazımdır. İqtidarın nümayəndələri ilə hər bir görüşdə Qərb müxalifətin fəaliyyəti üçün əlverişli şərait yaradılmasının zəruriliyi məsələsini qoyurdu. Bunun cavabında onlara bildirilirdi ki, biz müxalifətin statusunun sivilizasiyalı, demokratik anlamına tərəfdarıq: müxalifətin fəaliyyəti qanun daxilində olmalıdır və dağıdıcı yox, yaradıcı xarakter daşımalıdır. Azərbaycan hakimiyyətində gözəl başa düşürdülər ki, müxalifət dairələri seçkilərə ha- zırlaşır. Seçki onlar üçün yalnız bir bəhanədir. Onlar özləri
501 3‐cü fəsil
İnqilablardan təkamülə doğru:
siyasi reallığı transformasiya edərkən üçün hazırlanmış layihəni – seçki adı altında hakimiyyəti ələ almaq layihəsini həyata keçirməyə can atırdılar. “Məxməri” transformasiyanın əsas oyunçularını bir yerə toplamaq barədə “inqilabın siyasət texnoloqlarının” sifarişini həyata keçirən ADP, AMİP, Müsavat və Liberal partiya- larının liderləri nəzərdə tutduqları dəyişikliklər zamanı özlərini əsas oyunçu kimi görmək fürsətini əldən buraxmaq istəmirdilər. “Azadlıq” bloku üzvlərinin hər biri yalnız özünü Azərbaycanda baş verəcək “narıncı” inqilabın lideri kimi görürdü. Partiyalarda yeniləşmənin olmaması, funksioner- lərin ideya-siyasi baxımdan durğunluq keçirməsi həmin par- tiyaların idarə olunmasının avtoritar sisteminin yaranmasına gətirib çıxardı. Seçiciləri dedi-qodu və intriqaları özlərinə gündəlik peşə edənlərə səs verməyə çağırırdılar. Siyasi fəallıq görüntüsü yaradan radikal müxalifət liderləri özlərinə “görkəmli” siyasi xadim imici formalaşdırmaq istəyirdilər. “Hakimiyyəti ifşa etməyə” başları qarışan partiya “kahinləri” elektorat üçün maraqlı ola biləcək real siyasi-iqtisadi təşəb- büsləri “unutmuşdular”. Radikal müxalifətin mitinqləri, nümayişləri və etiraz aksiyalarında iştirak edənlərin sayının durmadan azalmasının səbəblərindən biri də elə bu idi. Seçkilərdən sonrakı dövrdə müxalifət düşərgəsində baş verən və getdikcə açıq münaqişəyə çevrilən ziddiyyətlər müxalifət fəaliyyətinin ucdantutma durğunluğuna gətirib çıxardı. Radikal müxalifət siyasi addımlarının əsassız olduğunu anladı. Lakin o, siyasi mübarizənin yeni yollarını görə bilmirdi. Nəticədə cəmiyyətdə “yeni müxalifətə” ehtiyac yarandı, lakin müxalifət partiyalarında avtoritarizmin hökm sürdüyü şəraitdə bu baş verə bilərmi? Seçkilərdə qalib gələn, öz mandatlarından imtina etməyən, lakin partiya- larında üzvlükdən kənarda qalan müxalifət nümayəndələri
502 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
buna əyani sübutdur. “Yeni müxalifət” mövcud radikal müxalifət daxilində yetişməlidir, yoxsa o, tamamilə başqa siyasi qüvvələr tərəfindən formalaşdırılacaqdır? Aşağıda bu suala cavab verməyə çalışacağıq.
2005-ci ilin parlament seçkiləri Azərbaycanın regional geosiyasətində dönüş məqamı kimi yadda qaldı. Aydındır ki, Azərbaycan müstəqil şəkildə, dövlət suverenliyini qoruyub saxlayaraq və ayrı-ayrı dövlətlərin və beynəlxalq təsisatların siyasətinin əlavəsinə çevrilmədən inkişaf etməyə qadirdir. Demokratiya dünyanın istənilən yerində uyğunlaşmağa qadir olan canlı orqanizmdir. Amma bütün canlı orqanizmlər kimi, o da həyatın bütün arxaik forma və düşüncələrindən doğan bir sıra adaptasiya çətinlikləri ilə üzləşir. Demokratiya birdən-birə, öz-özünə və tez-tələsik həyata keçirilə bilməz. Demokratikləşmə prosesi iqtisadiyyatda islahatlar aparılma- sından daha sərt və çətin prosesdir. Ona görə də demokratik düşüncənin cəmiyyətin kollektiv şüurunda üstün yer tutması üçün bəzən illər, bəlkə də, onilliklər lazımdır. Bəzən cə- miyyət tətbiq edilən yeni dəyərlərə qarşı müqavimət göstər- diyi üçün demokratik dövlət qurmaq cəhdi hətta on illər ərzində də real bəhrəsini vermir. İraq və Əfqanıstanın timsalında görünür ki, demokratiya ənənələrinin heç vaxt olmadığı ölkələrdə bu işi həyata keçirmək nə qədər çətindir. Eyni vəziyyət siyasi, iqtisadi, sosiomədəni sahələrdə transformasiya dövrünü yaşayan bəzi başqa yerlərdə də yaranır. Belə hallarda davranışın və sosial həyatın yeni modellərinin birdən-birə tətbiqindən, yaxud universal demokratik dəyərlərin hər yerdə bərqərar ol-
503 3‐cü fəsil
İnqilablardan təkamülə doğru:
siyasi reallığı transformasiya edərkən masından danışmaq çətindir. Demokratiyanın sürətlə tətbi- qinə yönəlmiş strategiya hökmən qavrayışda frustrasiyaya, çətinliklərə, nəticədə isə demokratiyadan ucdantutma üz dön- dərmək kimi zəiflədici effektlərə səbəb olur. Demokratik ideallar yalnız ictimai şüurda özünə tədricən, mərhələlərlə yer tapanda, onu ictimai-siyasi həyatın bütün sahələri ilə kor- relyasiya olunan yeni məcraya yönəldəndə öz bəhrəsini verir. Postsovet ölkələrinin əksəriyyətində rast gəldiyimiz si- yasətin qərbləşməsi intensiv şəkildə bütün dünyanı bürümüş “üçüncü demokratik dalğa”nın əsas seqmentinə çevrilmişdir. Modernləşdirmə vasitəsilə milli məkana transformasiya olu- nan qərbləşmə özü ilə yeni dünyagörüşü çalarları və siyasi davranış formaları gətirir. Çox vaxt belə yeniliklər xüsusilə Şərq aləmində təzə mühitə çətinliklə uyğunlaşır. Amma bununla bərabər, demokratik dəyərlər və liberal ideyalar təd- ricən cəmiyyətə nüfuz edir və hər yerdə dövlətin yetərincə inkişafını və ictimai tərəqqini şərtləndirən elementə çevrilir. Lakin unutmaq olmaz ki, qərbləşmə ziddiyyətlə dolu hadisədir, çünki o, ölkələri müstəqil daxili və xarici siyasətin həyata keçirilməsinə əngəl törədən şərtlər qarşısında qoyur. 2005-ci ilin noyabrında keçirilən parlament seçkiləri sü- but etdi ki, birincisi, Azərbaycan qərbləşmə yolunu tutarkən daxili və xarici siyasətində öz müstəqilliyini, suverenliyini saxlaya bildi; ikincisi, Azərbaycan cəmiyyəti daxilən bütü- nlüklə yaradıcı, təkamül yolu ilə inkişafa istiqamətlənmişdir; üçüncüsü, hakimiyyətin həyata keçirdiyi siyasət Azərbaycan xalqının arzu və istəklərinə cavab verir. Aparıcı Qərb ölkələrinin paytaxtlarının hakimiyyət mərkəz- lərinin əli ilə əcnəbi kütləvi informasiya vasitələri, müxtəlif qeyri-hökumət təşkilatları, habelə özlərini “Azərbaycan tarixi-
504 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
nin yaradıcıları” adlandıran bəzi emissarlar tərəfindən olan güclü təzyiqə baxmayaraq, Azərbaycanda keçirilən parlament seçkiləri seçicilərin iradəsinin təcəssümünə çevrildi. Bu seçkilər ölkənin tarixində “məxməri” transformasiyanın baş verəcəyi bildirilən və bununla bağlı hətta konkret ssenarilər yazılan yeni dövrün başlandığını göstərdi. 1. Moldova ssenarisi. Bu ssenariyə görə, müxalifət parla- mentdə kifayət qədər yerə sahib olaraq, hakim partiyanı konstitusiya çoxluğundan məhrum edərdi. Bu halda parlament ölkədə gərgin ictimai-siyasi proseslərin əsas vasitəsinə çevrilir, müxalifət geniş tribuna əldə edir ki, bu da 2008-ci il seçkilərində prezident kürsüsünə sahib olmaq üçün geniş yol açardı. 2. Gürcüstan və Ukrayna ssenariləri. Xarici sponsorların dəstəyi, eləcə də yüksək mənsəbli məmurların maliyyə yardımı sayəsində müxalifət kütlələri küçələrə çıxar- malı, iqtidar elitası nümayəndələrinin əks-elita tərəfə keçməsini təşkil etməli, dövlət hakimiyyəti orqanlarının fəaliyyətinin tam pozulmasını təmin etməli idi. Gürcüs- tan ssenarisinin oxşarı 2008-ci il prezident seçkilərini gözləmədən ölkə başçısının devrilməsini və hakimiy- yətə müxalifət liderlərinin gəlməsini nəzərdə tuturdu. 3. Nadir hallarda müzakirə edilən, lakin müxtəlif təh- lilçilərin diskussiyalarının gündəliyində olan üçüncü ssenari hakim elitanı istənilən yolla devirmək üçün seçkilərdən sonrakı dövrdə ölkədə sabitliyin total şə- kildə pozulmasını nəzərdə tuturdu. Bu variant kütləvi etiraz aksiyalarından və bunlara qarşı güc tətbiq edil- dikdən sonra iqtidar istefaya getməkdən imtina etdikdə işə salınmalı idi. Bəzi məqamlarına görə bu, Serbiya
505 3‐cü fəsil
İnqilablardan təkamülə doğru:
siyasi reallığı transformasiya edərkən variantını xatırladırdı. Bu ssenari hətta müxalifət KİV- lərində də işıqlandırılmışdı. Onlar yazırdılar ki, “Azər- baycanın irtica qüvvələrinin arzuladığı əks-inqilab artıq baş verdi. Beləliklə, seçkilərin finalına 20 gün qalmış irtica ön səhnəyə çıxdı və rejim “irticanın sabitliyini, korrupsiyanı və polis özbaşınalığını” qoruyub saxlamaq üçün qoşundan istifadə etməyə hazır olduğunu bütün dünyaya nümayiş etdirir. Belə vəziyyətdə keçirilən seçkilər öz mənasını itirir” 1 .
davranış taktikası demokratik seçki ənənələrinin varisliyinə və ölkənin təkamül yolu ilə inkişafının təmin olunmasına söykənirdi. İqtidarın gördüyü tədbirlər nəticəsində demokra- tik, açıq və həqiqi seçkilərin keçirilməsinə zəmin yaratdı, beləliklə, Azərbaycan seçicisinə səs verdiyi adamları parla- mentdə görmək imkanı qazandı. Müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyinə aparan yol çox çətin idi. Ölkə “demokratiya” adı altında özlərinin geosiyasi maraqlarına xidmət edən konkret məqsəd və vəzifələrlə pərdələnməyə çalışan xarici qüvvələrin dəfələrlə təzyiqi ilə üzləşməli olurdu. Lakin bir sıra beynəlxalq qurumların müsbət qarşılanan təklif və tövsiyələri də var idi və bunlar sonradan təcrübədə mövcud qanunvericilikdə və normativ sənədlərdə dəyişikliklər olunması, yaxud onların təkmilləş- dirilməsi şəklində öz əksini tapdı. Məsələn, əvvəldə deyildiyi kimi, Seçki Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi, seçki günü mümkün saxtakarlıqların qarşısını almaq üçün seçicilərin barmaqlarının görünməyən mürəkkəblə rənglənməsi və Amerika şirkəti tərəfindən və
1
506 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
ABŞ hökumətinin köməyi ilə exit-poll keçirilməsi barədə beynəlxalq demokratik təsisatların tövsiyələri nəzərə alın- mışdı. Azərbaycanın seçki praktikasında öz əksini tapmış bütün bu və ya başqa tədbirlər demokratik dəyərlərin möh- kəmlənməsinə, ictimai şüura nüfuz etməsinə şərait yarat- mışdı və dövlət idarəetmə mexanizminin təkmilləşməsinə kömək edirdi. Azadlıq və liberalizmin universal dəyərləri ölkənin gələcəyinə yol açırdı. Azərbaycan demokratik və şəffaf seçkilərin təmin olunması sahəsində inkişaf etmiş öl- kələrin müsbət təcrübəsindən bəhrələnirdi. Ədalətli seçkilərin təmin olunması məqsədi ilə Azər- baycan hakimiyyətinin beynəlxalq təsisatlarla əməkdaşlıq etməsi radikal müxalifət liderlərinin iftiraları ilə qarılaşırdı: guya Qərb öz mövqeyini artıq müəyyən etmişdir, onun ha- zırkı hökumətlə əlaqələri isə diplomatik gedişdən başqa bir şey deyildir. Seçkilər ərəfəsində belə uydurmalar az ol- mamışdı. Məsələn, 2005-ci ildə ABŞ-ın keçmiş dövlət katibi Madlen Olbrayt Bakıya gəldi. O, radikal müxalifətin bəzi liderləri ilə də görüşdü. Müxalifət qəzetləri və hətta xarici (Rusiya) KİV-lər “inqilab ssenarisinin” həyata keçirilməsi üçün ABŞ-ın guya 38 milyon dollar vəsait ayırması barədə şayiələri təkidlə yayırdılar. Radikal müxalifətin liderləri isə deyirdilər ki, M.Olbrayt “məxməri” transformasiyanı dəs- təkləmək üçün Bakıya gəlmişdir. Xidməti vəzifəsi ilə əlaqədar bu sətirlərin müəllifi də noyabrın 13-də M.Olbraytla – ağıllı siyasətçi və dəyərli dip- lomatla görüşmüşdür. Prezident sarayında iki saatdan artıq söhbət etdik. Xanım Olbraytın söhbətə başlayanda dediyi sözləri məmnunluqla xatırlayıram: “Mən Bakıya inqilab
507 3‐cü fəsil
İnqilablardan təkamülə doğru:
siyasi reallığı transformasiya edərkən etmək üçün yox, bir dost kimi gəlmişəm”. Bu ifadə dövlət və cəmiyyətin demokratik inkişaf yolları haqqında danışıqla- rımızın əsas konturlarını müəyyən etdi. Biz belə bir ortaq fikirdə idik ki, siyasi sabitlik iqtisadiyyatın yüksəlişi və demokratikləşmə üçün zəruri amildir, parlament seçkiləri də bu prosesin mühüm mərhələsi olmalıdır. Seçkilər ərəfəsində xarici beynəlxalq təsisatlardan gələn təklif və tövsiyələr zahirən demokratik normalar çərçi- vələrindən kənara çıxmırdı: KİV-lərə tam sərbəstlik vermək; yeni regional TV kanalları açmaq; toplaşmaq azadlığını təmin etmək; seçki komissiyalarını bərabərlik əsasında formalaşdır- maq və sair. Toplaşmaq azadlığı məsələsi Qərbi təmsil edən dip- lomatik korpusla və beynəlxalq təşkilatların nümayəndələri ilə aparılan çoxsaylı söhbətlərin əsas mövzularından biri idi. Toplaşmaq azadlığı deyəndə, beynəlxalq təsisatlar müxa- lifətin mitinqləri yalnız şəhərin mərkəzində, insanların sıx olduğu yerlərdə, parklarda və istirahət zonalarında keçirməsi kimi başa düşürdülər. Qəribəsi o idi ki, həmsöhbətlərimizin öz ölkələrində bu cür etiraz aksiyaları keçirilməsinin qarşısı sərt şəkildə alınır. Azərbaycanda isə belə eksperimentlər demokratik prosesin tərkib hissəsi kimi başa düşülürdü. İnkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün demokratiyanın müəyyən edilməsində belə “ikili standart- ların” olmasını biz demokratik inkişaf reseptini milli reallıqlar və tarixi inkişafın xüsusiyyətləri nəzərə alınmadan yalnız zorla qəbul etdirmək cəhdi kimi başa düşürdük.
508 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Qeydlərimi nəzərdən keçirərkən, 2005-ci il oktyabrın 5-də bir Qərb diplomatı ilə söhbətimizin stenoqramına rast gəldim. Bu qeydlərin stenoqramını təqdim etmək istərdim, əminəm ki, toplaşmaq “azadlığını” təmin etmək məqsədi ilə iqtidara edilən təklif oxucu üçün də maraqlı olacaqdır: Diplomat: – Mən öz fikrimi Sizin nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm. “Azadlıq” bloku hər həftə aksiya keçirir. Onların sonuncu tədbirində 15.000-ə qədər adam vardı. Belə bir ekspertiza aparaq, 15.000 adam C.Cabbarlı meydanında mitinq keçirərsə, nə ola bilər. Düşünürəm ki, bunda qorxulu bir şey yoxdur, heç nə baş verməz. R.Mehdiyev: – Müxalifətə mitinq, yoxsa ictimai asayişin, insanların rahatlığının pozulması, yaxud qarşıdurma lazım- dır? Əgər onlar tamamilə qanuni dinc aksiya keçirmək istəyirlərsə, ənənəvi olaraq bu məqsədlər üçün “Qələbə” kinoteatrı qarşısındakı meydandan istifadə edilir. Sizin dediyiniz yer isə bir tərəfdən, metroya giriş-çıxışın, digər tərəfdən isə, dəmiryol vağzalına giriş-çıxışın, üçüncüsü, avtonəqliyyatın, o cümlədən ictimai nəqliyyatın intensiv hərəkət etdiyi zona, nəhayət, dördüncüsü, bir neçə ali məktəbin yerləşdiyi zonadır. Təsəvvür edirsinizmi, müxa- lifətin “dinc aksiya” adlandırılan mitinq keçirməsi üçün orada nə kimi təhlükəsizlik tədbirləri görmək lazımdır? Bütün perimetr boyu təhlükəsizliyi təmin etmək lazımdır. O meydan “Qələbə” meydanından kiçikdir. Başqa yerlər də var, məsələn, “Ukrayna” meydanı”. Mənim dəlillərimi dinləyən diplomat fikirlərimlə razı- laşmalı oldu. Amma axı, məsələ heç də həmişə belə ətraflı izahata gəlib çıxmırdı və bəzi emissarlar bilavasitə müxalifət liderləri ilə görüşdən sonra tələm-tələsik bəyanatlar verirdilər.
509 3‐cü fəsil
İnqilablardan təkamülə doğru:
siyasi reallığı transformasiya edərkən Beləliklə, beynəlxalq təsisatların təklif və tövsiyələrindən məqsəd, əslində, başqa idi. Həmin tövsiyələri məhz onların istədiyi şəkildə qəbul etməklə biz ölkəni xaosa, idarəolunmaz vəziyyətə məruz qoymuş olardıq. Qərb emissarlarının bəd- bəxtçiliyi bundadır ki, onların hər biri öz ölkəsinin tarixini və təcrübəsini əsas götürür. Unudurlar ki, istənilən başqa ölkə kimi, Azərbaycanın da özünün tarixi və siyasi inkişaf xüsusiyyətləri var; Ermənistanın hərbi təcavüzü nəticəsində biz ərazimizin 20 faizini itirmişik və bizim milyondan artıq qaçqın və məcburi köçkünümüz var; unudurlar ki, ölkəmiz keçid dövrünü yaşayır və xalqın köhnəlmiş ənənə və qaydalardan uzaqlaşması, demokratik dəyərlərə yiyələnməsi üçün vaxt lazımdır və s. Bundan əlavə, postsovet dövlət- lərinin təcrübəsi kimlərinsə iradəsinə əsaslanaraq, ictimai- siyasi hadisələrin süni şəkildə sürətləndirilməsinin nə ilə nəticələndiyini göstərdi. Bizim fikrimizcə, demokratik inki- şafın təkamül yolu Azərbaycan üçün daha optimaldır və ölkə əhalisinin özünəxas xüsusiyyətlərinə və psixologiyasına uyğundur.
2005-ci il noyabrın 6-da səhər saat 8-də 125 seçki dairəsində və 5137 seçki məntəqəsində Azərbaycan Respub- likasının Milli Məclisinə seçkilərdə səsvermə başlandı. 125 yer uğrunda 1500-dən çox namizəd mübarizə aparırdı, baxmayaraq ki, namizədlərin sayı əvvəlcə 2500 nəfərdən artıq idi. Beynəlxalq ictimaiyyətin və dünyanın aparıcı xəbər agentliklərinin diqqəti Azərbaycana yönəlmişdi, belə ki, çoxları müxalifətin “inqilabi eyforiyasının” son nəticəsi kimi
510 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
“məxməri” transformasiyanın baş verəcəyini gözləyirdi. 17000-dən artıq yerli, 45 ölkədən gəlmiş 1586 beynəlxalq müşahidəçi, 80 ölkədən 310 jurnalist Azərbaycanda gedən seçkiləri izləyirdi. Bir neçə iri beynəlxalq agentliklər – PA Consulting Group (USAID), Mitofsky İnternational (ABŞ) və SAAR-poll (Estoniya) seçki məntəqələrinin çıxışında exit-poll keçirirdi. İlk dəfə olaraq, seçicilərin barmaqları rəngsiz mürəkkəblə boyanırdı ki, bu da “karusel” sxemindən istifadə edilməklə saxtalaşdırma imkanını əhəmiyyətli də- rəcədə azaldırdı. Qeyri-hökumət təşkilatları seçkilərin gedişini və səslərin hesablanmasını izləməyə buraxılmışdı. Dairə seçki komis- siyalarının fəaliyyəti, əslində, minimuma endirilmiş, olduqca şəffaf şəraitdə yalnız səslərin texniki hesablanması ilə məh- dudlaşmışdı. Seçki gedişinin və MSK-ya daxil olan məlumatların bütün telekanallarda daim işıqlandırılması, eyni zamanda, həmin məlumatların MSK-nın İnformasiya mərkəzinin saytına dər- hal yerləşdirilməsi parlament seçkilərini daha da şəffaflaş- dırır, məlumatların dərhal əldə edilməsinə imkan yaradırdı. Qarşıya çıxan problemlərin həll edilməsi üçün MSK-da sutka boyu işləyən “qaynar xətt” fəaliyyət göstərirdi. Prezident İlham Əliyevin seçki praktikasının təkmilləşdi- rilməsinə dair iki Sərəncamı seçkilərin təşkili və keçirilmə- sinə müsbət təsir göstərərək, rayon və şəhərlərin icra haki- miyyəti başçıları tərəfindən seçki prosesinə müdaxilələrin mümkünlüyünü əhəmiyyətli dərəcədə azaltdı, toplaşmaq azadlığını və yeni regional telekanalların açılmasını təmin etdi. Bu sərəncamlar sayəsində demokratik seçkilərin keçiril- məsi praktikası yeni təcrübə ilə zənginləşdi. Onlar Azər-
511 3‐cü fəsil
İnqilablardan təkamülə doğru:
siyasi reallığı transformasiya edərkən baycanın hər bir vətəndaşının həyatında seçki prosesini yeni səpkidə dərk etmək üçün zəmin yaratdı. Günün sonunda məlum oldu ki, Amerikanın PA Consulting Group (USAID) agentliyinin keçirdiyi exit-pollun yekunları seçki məntəqələrinin böyük əksəriyyətində Mərkəzi Seçki Komissiyasının elan etdiyi nəticələrlə 85 faiz, bəzi məntəqələrdə isə 95 faiz uyğun gəlirdi. Analoji sor- ğuların digər agentliklər tərəfindən keçirildiyi məntəqələrdə faiz nisbəti 85-87 təşkil edirdi ki, bu da ümumən demokratik, şəffaf və ədalətli seçkilərin baş tutmasını sübut edirdi. Seçkilərin yekunlarına əsasən, 10 seçki dairəsində nəti- cələr etibarsız hesab olundu, onlardan dördünün nəticələri MSK, altısı isə Azərbaycanın Konstitusiya Məhkəməsi tərə- findən ləğv edildi. MSK–nın qərarına əsasən, 460 seçki mən- təqəsində də nəticələr etibarsız hesab olunaraq ləğv edildi. İşdə yol verilmiş səhvlərə görə 6 dairə və 108 məntəqə seçki komissiyaları buraxıldı. Üç rayonun icra hakimiyyəti baş- çıları isə vəzifələrindən azad olundular. Beynəlxalq təsisatların 2005-ci ilin parlament seçkiləri barədə rəyləri seçkiqabağı verilən ziddiyyətli, bəzən də sub- yektiv qiymətlərdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirdi. On- ların fikrincə, demokratik və şəffaf seçkilərin təmin edilməsi üçün görülmüş tədbirlər müsbət rol oynamışdır. Azərbaycanda keçirilən hər bir seçki – istər prezident, istər parlament, istərsə də bələdiyyə seçkiləri demokratik dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu yolunda irəliyə doğru atılan addımdır. Təbiidir ki, problemlər var və olub, lakin mən yüksək vəzifəli bir xarici məmurla söhbətim zamanı vurğuladığım kimi, “ictimai şüuru dərhal dəyişmək və kommunist epoxasında böyümüş insanları əqidəli
512 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
demokratlara çevirmək çətindir. Bunun üçün vaxt lazımdır. Özünüz fikirləşin, biz müstəqilliyi 1991-ci ildə qazanmışıq. Müstəqil Azərbaycanda doğulmuş və avtoritar sistemdən kənar mühitdə formalaşan şəxsin bu gün orta hesabla 15 yaşı var. İndiki gənclik bambaşqadır, o, Azərbaycanı universal demokratik dəyərlər və ənənələr, azadlıq və liberalizm ideyaları istiqamətində inkişaf etdirməyə qadirdir. Təzə nəsil böyüyür. Nə qədər ki, “böyümə” prosesi gedir, ictimai şüur yeni davranış stereotiplərini və təfəkkür formalarını mərhələ- mərhələ mənimsəyəcəkdir. Yalnız bundan sonra biz qü- sursuz, ideal və düzgün seçkilərdən söhbət aça bilərik. Yalnız bundan sonra biz inamla deyəcəyik ki, artıq ümumi transformasiya başa çatmışdır və Azərbaycan demokratik dövlətdir. İndi isə biz demokratiyanın özülünü qoyuruq, onun tam qələbə çalmasına hələ çox vaxt lazım olacaqdır”. Seçkilər günü və onun ardınca qərb dövlətlərinin, MDB ölkələri missiyalarının, demokratik təsisatlarının reaksiyası mühüm bir qənaətə gəlməyə imkan verdi: Azərbaycanda seç- kilər ümumən normal və beynəlxalq standartlara uyğun ke- çirildi. 2005-ci il 6 noyabr parlament seçkilərinin ATƏT-in, onun Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosunun, ATƏT Parlament Assambleyasının, Avropa Şurası Parlament Assambleyasının, Avropa Parlamentinin və NATO Parla- ment Assambleyasının rəylərində müəyyən nöqsanların ol- duğu göstərilsə də, parlament seçkilərində şəffaflığın və demokratikliyin təmin edilməsi baxımından mühüm uğur- ların olması vurğulanırdı. Azərbaycanda keçirilən parlament seçkilərinin yekunları barədə ATƏT-in bəyanatında (1 fevral, 2006-cı il) deyilirdi: “Beynəlxalq müşahidəçilərin olduqları seçki məntəqələrinin 87 faizində seçkilər müsbət keçiril- mişdir”. Bu, həm də Seçki Məcəlləsinin təkmilləşdirilməsinə,
513 3‐cü fəsil
İnqilablardan təkamülə doğru:
siyasi reallığı transformasiya edərkən çəkilən zəhmətə, bütün namizədlərə bərabər şərait yaradıl- masını təmin etmək üçün icra hakimiyyəti orqanlarının təkmilləşdirilməsi sahəsində görülən gərgin işə, ən başlıcası isə, ölkə Prezidentinə verilən qiymət idi. Prezidentin Azər- baycanda hüquqi dövlətin və demokratik cəmiyyətin yaradıl- ması istiqamətində göstərdiyi səylər bu sahədə irəliyə doğru daha bir mühüm addım atmağa imkan verdi. 2005-ci il noyabrın 6-da 4.662.610 seçicidən 2.183.617 nəfəri səs vermişdi ki, bu da seçicilərin ümumi sayının 46,83 faizini təşkil edirdi. Seçim, vətəndaşların fikrincə, ölkəyə və cəmiyyətə daha çox fayda verə biləcək namizədlərin xeyrinə edilmişdi.
Download 5.08 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|