Rashid zohid

Qadim turkiy manbalar. Qadim turkiy yozma yodgorliklar VI–X asrlarga oid bo‘lib, o‘zbek yozma adabiy tilining tarixi o‘sha davrlarda yaratilgan ko‘k turk yozuvli o‘rxun-enasoy bitiklaridan boshlanadi. Manbashunos olim Q.Sodiqovning xabar berishicha, Turkiy, xususan, o‘zbek yozma adabiyotining ildizlari qadimgi turk xoqonliklari davrida yozilgan bitiklarga bog‘lanadi. Ularning yuzaga kelishi va takomilida Ikkinchi turk hoqonligi davrida yashab ijod etgan adib va tarixnavislar To‘nyuquq hamda Yo‘llug‘ tiginning xizmati katta. Mo‘g‘uliston tuproqlaridan topilgan To‘nyuquq, Kul tigin, Bilga xoqonlardan qolgan epigrafik matnlarda xoqonliklarning qariyb ikki yuz yillik tarixi bitilgan bo‘lib, ular Markaziy osiyoning ilk o‘rta asrlardagi tarixi to‘g‘risida ma’lumot beradi.²³ Qadimgi turkcha-moniy yozma yodgorliklari, buddizm davri turkiy adabiyoti va ularning tarkibiy qismlari haqida Qosimjon Sodiqovning “Eski o‘zbek yozma adabiy tili” kitobida batafsil ma’lumot berilgan.
Milodiy 840 yili tashkil topgan qoraxoniylar xonligi Koshg‘ar, Ettisuv, Talas, Orol dengizi, Movarounnahr, janubda Panjobga qadar erlarni o‘z ichiga olgan, shimolda esa Jungariya, Balxash ko‘li janubidagi tuzliklar bilan chegaralangan bo‘lib, bu davlat 1042 yilga kelib ikkiga – sharqiy va g‘arbiy qoraxoniylar xonliklariga bo‘linib ketdi. Qoraxoniylar davlatida 960 yili Islom rasmiy din sifatida qabul qilindi. Qoraxoniylar davri madaniyat, san’at, adabiyot va ma’naviyat tarixida yuksalishlar davrini boshlab berdi. Islom davri turkiy adabiyotining ilk namunalari ayni davrda yuzaga chiqdi. YUsuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” masnaviysi, Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” asari Islom davri turkiy adabiyotning ilk asarlaridir. Xoja Ahmad YAssaviy ham qoraxoniylar davrida yashab ijod etgan. Keyinchalik turkiy adabiyotda “Hibatul haqoyiq” asari yozildi. Qur’oni karimning turkiy tarjimalari ham ilk bor qoraxoniylar davrida bitildi.
“Qutadg‘u bilig” asari qo‘lyozmalari va tuzilishi. Hijriy 462 (milodiy 1069/70) yili yozilgan “Qutadg‘u bilig”ning uchta qo‘lyozma nusxasi bo‘lib, biri uyg‘ur, ikkisi arab xatida. Uyg‘ur yozuvli qo‘lyozma 1439 yili Hirotda Hasan Qora Sayil SHams tomonidan ko‘chirilgan Vena (Hirot) nusxasi hozir Venada saqlanadi.²⁴ Arab yozuvidagi qo‘lyozmalardan biri taxminan XIII asrda ko‘chirilgan, hozir O‘RFASHI fondida saqlanadi.²⁵ Asarning arab yozuvidagi boshqa qo‘lyozmasi taxminan XIV asrda ko‘chirilgan bo‘lib, hozir Qohirada saqlanadi.²⁶ Asarning mavjud qo‘lyozmalari ichida arab yozuvidagi Namangan va Qohira nusxalari qadimiydir. Arab yozuvidagi nusxa bo‘laturib, uyg‘ur xatida yangi bir nusxaning ko‘chirilgani o‘sha davrda Islom turkiy madaniyati muhitida uyg‘ur va arab yozuvlari barobar ishlatilgani bilan bog‘liq. “Qutadg‘u bilig” ning nasriy muqaddimasida turkiy tilda bu kitobdan yaxshiroq asar yo‘qligi, SHarq ellarida u turli nomlar bilan shuhrat qozongani aytiladi. CHinliklar –­ أدب الملوك (Podshohlar odobi), mochinliklar –عين المملكة (Mamlakat ko‘zi), mashriqliklar – زينة الامراء(Amirlar ziynati), eronliklar ­شهنامى تورك (Turkiy “SHohnoma”), پندنامهء مُلوك (Podshohlarga nasihatnoma), turonliklar – قتدغو بيلیگ (Saodatga yo‘llovchi bilim) deb nomlaganlar.
“Qutadg‘u bilig” o‘n uch ming misradan ortiq bo‘lib, asar nasriy muqaddima bilan boshlangan. Undan so‘ng etmish etti baytli she’riy muqaddima keladi. Mazmuni va bayon uslubiga ko‘ra nasriy va she’riy muqaddima boshqa kishi tarafidan kiritilgan. Nasriy muqaddimada asar muallifi, uning Koshg‘arda bitilib, Tavg‘ach Bug‘roxonga tortiq qilingani, kitob xonga ma’qul tushgach, shoirga xos hojiblik lavozimi berilgani to‘g‘risidagi xabarlar shoirning emas, o‘zga shaxs tilidan bayon qilinadi. SHe’riy muqaddimadan keyin boblar mundarijasi (فهرست الابواب) kelgan. Mundarijada berilgan boblarning sarlavhalari va soni asar ichida berilgan sarlavhalar va boblar miqdoridan farq qiladi. Hirot qo‘lyozmasidagi mundarijada 73 ta, Namangan qo‘lyozmasida 68 ta, Qohira nusxasida 72 ta bob nomi keltirilgan. Asarning dastlabki 11 ta bobi debochadan iborat. O‘n ikkinchi bobdan boshlab bevosita voqealar bayoniga ko‘chiladi. Masnaviyning so‘nggi uch bobi esa xotimadir.
“Hibatul haqoyiq” kitobi qo‘lyozmalari. Turk didaktik adabiyotining yirik namoyondasi Adib Ahmadning “Hibatul haqoyiq” asari taxminan XII asrga oid. Adib Ahmadning bizgacha etib kelgan asari o‘tmishda uch xil atalgan: عتبة الحقائق كتابى (Haqiqatlar ostonasi kitobi); هبة الحقائق (Haqiqatlar tortig‘i); غيبة الحقائق (Haqiqatlar siri).
“Hibatul haqoyiq” asarining to‘rtta qo‘lyozmasi mavjud. A (Samarqand) qo‘lyozma nusxasini 1444 yil Samarqandda Zaynul Obidin ibn Sultonbaxt Jurjoniy Husayniy ko‘chirgan. Qo‘lyozma Intanbuldagi Ayosofiya kutubxonasida saqlanadi.²⁷ Matn uyg‘ur xatida bo‘lib, oyat, hadis va ayrim baytlar arab yozuvidadir. Matn asosan qora siyohda, ayrim sarlavha, oyat va hadislar zarhalda bitilgan. Asar عتبة الحقائق كتابى degan sarlavha bilan boshlanadi.
Asarning V (Istanbul) qo‘lyozma nusxasi Istanbuldagi Ayosofiya kutubxonasida saqlanayotgan 4457-raqamli majmuaning birinchi asari. Ushbu majmuani 1480 yili Istanbulda shayxzoda Abdurazzoq ko‘chirgan. Qo‘lyozma kitob jami 174 betdan iborat bo‘lib, “Hibatul haqoyiq” uning 2-69-sahifalaridan o‘rin olgan, uyg‘ur xatida ko‘chirilgan, har satr ostida arabcha varianti ham berilgan. Uyg‘ur yozuvdagisi qora siyohda, ostidagi arabcha matn qizil rangda. Boblarning sarlavhalari, oyat, hadis va baytlar arab yozuvida zarhal bilan bitilgan.
Asarning S qo‘lyozma nusxasi Istanbul To‘pqopi saroy kutubxonasida saqlanayotgan majmua tarkibida kelgan. Majmuaning qayd raqami – 35552. Arab yozuvida, harakatlar izchil qo‘yilgan bu nusxaning qachon va kim tomonidan ko‘chirilgani noma’lum. Matn qora siyohda, sarlavhalar, oyat, hadis va arabcha hikmatli so‘zlar qirmizi rangda. Ayrim arxaik so‘zlarning ostidagi izohlari ham qizil rangda.
“Hibatul haqoyiq”ning yana bir qo‘lyozmasi (N nusxa) Gollandiyaning Groningen universiteti kutubxonasida saqlanmoqda. Bu nusxa kutubxonadagi HS 474 raqamli majmuaning 9a – 32b sahifalaridan joy olgan.
“Hibatul haqoyiq” asari o‘n to‘rt bobdan iborat bo‘lib, har qaysi bob muayyan axloqiy ta’limiy mavzuda bahs yuritadi. An’anaga ko‘ra boblarga arabcha sarlavhalar qo‘yilgan. Asar jami qirq bayt va 101 to‘rtlikdan tuzilgan.