Ravshan rajabov qadimgi sharq harbiy san’ati yangi asr avlodi toshkent 2018 uo‘K: 94(100) (075)

va
qal’a devorlari ostidan lahim qazishgan. Qamaldagi 
phahar qal’aga olovli o‘q yoki mash’ala ham otishgan.
\
Osuriyaliklar qal’alami qamal qilish va shturm qi­
lishda juda katta tajribaga ega bolganlar. Qal’aga hu- 
||im qilishning asosiy vazifalaridan biri devorda teshik
51

---

ochish yoki darvozalami buzish bolgan. Bu maqsad 
uchun keng yoki otkir uchliklar bilan yo‘g‘on yog‘och 
taranlar qollanilgan. Taran zanjirlar bilan to‘rt yoki olti 
glldirak ustida turgan qurilmaga osilgan. Odatda, quril- 
ma uning ichida turgan askarlami himoya qilish uchun 
qamish yoki teridan qilingan qalqonlar bilan yopilgan.
Mustahkamlangan qal’alarni ishg'ol qilish uchun 
qamal qurollari ishlatishni talab qilgan. Binobarin, 
Osuriyada qal’a qurish ishlari taraqqiy qilishi muno- 
sabati bilan eng qadimgi «artilleriya»ning kurtaklari 
ham paydo bo la boshlagan. Qal’aning qamal qilinishi- 
ni tasvirlovchi rasm-tasvirlar Osuriyadagi saroy de- 
vorlarida saqlanib qolgan. Osuriyaliklar shahar qama- 
lida harakatlanadigan minoralardan foydalanganlar. 
Minoralar devor bo у lab harakatlantirilib, qamal qilin- 
ganlar ustiga mash’alalar, yondiruvchi o'qlar otilgan. 
Qal’a-shahar devorlari tagidan lahim qazilgan. Qamal- 
dagilarning o'qlaridan kamonchilarni himoya qilish 
uchun yerga qalqonlar ko'milib, pana hosil qilingan.
Qal’ani egallash quyidagicha amalga oshirilgan: ta­
ranlar bilan devorda yoriqlar hosil qilingan, keyin piyo­
dalar shu yoriq orqali olib yoki narvonlar orqali devorga 
chiqib hujumga otganlar; oglr piyodalar katta qalqon­
lar bilan kamonchi va sopqonchilami himoya qilganlar, 
qaysiki ular panada turib, kamon o‘qi va toshlar otib, 
hujum qilayotgan harbiy qismlaming samarali hujum 
harakatini ta’minlaganlar. Qamal qilayotgan osur as­
karlar qal’a ichidan kelayotgan o'qlardan himoyalanish 
maqsadida yer tagidan lahim qazib o‘zlariga himoya 
qalqoni qurishgan. Qal’alami ishg'ol qilishda taran bi­
lan devor teshilgan. Qalqonlar bilan himoyalangan pi­
yoda askarlar bu devoming teshigi orqali shaharga ki- 
rishgan, boshqa bir qism askarlar narvonlar yordamida 
dushman kamon o'qlari vomglri ostida devordan oshib 
o'tishgan va shahami ishg'ol qilishgan.
Osuriyaliklar qal’alarni ishg'ol etish mexanizm va 
moslamalarini o‘z davriga nisbatan yuqori darajada
52

---

rivojlantirganlar. Dushman shahar-qaTasini ishg'ol 
etuvchi aravalarni maxsus jihozlar bilan ta’minlagan- 
lar. Qal’ani ishg'ol qilishda foydalaniladigan yog‘och 
minoralarning tomlari qal’a himoyachilarining olovli 
kamon o'qlaridan saqlaydigan nam terilar bilan hi­
moyalangan hamda devor teshuvchi taranlar bilan 
ta’minlangan. Minora ustida joylashgan kamonchilar 
dushmanlarga o‘q uzgan, chunki bu harakat dush­
man tomonidan minorani buzishga y o l qo'ymagan. 
Minora yonidagi kamonchilar qalqonlar himoyasida 
qal’a devoridan balandlatib o ‘q uzganlar. Bu harakat- 
lar himoyachilarni va ichkaridagi mahalliy aholini sa- 
rosimaga solgan. Osuriyaliklar foydalangan qurollar 
ular tomonidan ixtiro qilinmagan, balki shumerlik- 
lardan o‘zlashtirib olingan, lekin Osurlar shumerlik- 
lar tajribasini boyitib, yanada takomillashtirganlar.
Qamal qilingan qal’a atrofini, odatda, tuproqdan 
do'nglik qilib va xandaq qazib o'rab olganlar. 
Qal’a
de- 
vorlari yoniga muhandislar taxtadan qamal qurollari- 
ni o‘matish uchun maxsus supalar yasagan. Osurlar 
shahar-qal’a devorlarini buzish uchun devor buzadigan 
qamal qurollari, o'ziga xos glldirakli taranlami ishlat- 
ganlar. Tar aiming devorni urib ag'daradigan qismi te­
mir bilan qoplangan va zanjirga osilgan katta va yo‘g‘on 
xaridan iborat bolgan. Osilib turgan xarini askarlar teb- 
ratib, qal’a devorlariga urib, devorni qulatganlar.Qamal- 
dagi shahar ustiga maxsus mexanizmlar bilan yoqilgan 
moy quyilgan ko‘zalar uloqtirilgan. Qamalda ishlatiladi- 
gan bu mexanizm-qurollar namunasini eronliklar osur- 
lardan olganlar. Keyinchalik bu qurol qadimgi rimliklar 
qollagan mukammalroq qurollarga asos bolgan.
Qal’ani qamal qilgan Osuriya armiyasi to‘rt tara- 
fi himoyalangan qarorgoh (lager)da joylashganlar: 
Lager ichida to‘g‘ri ko‘chalar bolib, armiya lagerdan 
chiqib-kiradigan