Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Đcbari miqrasiyadan fərqləndirmək lazımdır
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- MƏCBURĐ SOSĐAL SIĞORTA SAHƏ- SĐNDƏ XĐDMƏTLƏR
- MƏCMU PUL KÜTLƏSĐ (M3 PUL AQREQATI) - ölkədə
- Bazar buraxılışı
- MƏDƏNĐYYƏT VƏ ĐSTĐRAHƏT PARKI
- MƏHDUD MƏSULĐYYƏTLĐ CƏMĐY- YƏT
- MƏHDUD MƏSULĐYYƏTLĐ ŞĐRKƏT
- MƏHKUM OLUNANLARIN SAYI
- MƏHKUMLUĞUN ĐNDEKSĐ
- MƏHSUL
- MƏHSUL VAHĐDĐNƏ SƏRF EDĐLƏN YANACAĞIN XÜSUSĐ ÇƏKĐSĐ
- MƏHSUL VAHĐDĐNƏ SƏRF OLUNAN ELEKTRĐK ENERJĐSĐNĐN XÜSUSĐ ÇƏKĐSĐ
- MƏHSUL VAHĐDĐNƏ SƏRF OLUNAN MATERĐAL VƏ XAMMAL SƏRFĐNĐN XÜSUSĐ ÇƏKĐSĐ
- MƏHSUL VAHĐDĐNĐN ƏMƏK TUTUMU
- MƏHSUL VƏ XĐDMƏTLƏR ĐSTEHSALI VƏ BÖLÜŞDÜRÜLMƏSĐNĐN SAHƏ- LƏRARASI BALANSI (MHS SAB)
- Birinci kvadrantın
- Đkinci kvadrantın
|
Đcbari miqrasiyadan fərqləndirmək lazımdır. Beynəlxalq hüquqda məcburi
miqrasiya qurbanları qaçqın və yerlərini dəyişmiş şəxslər (köçkün) kimi müəyyən edilir. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində həmçinin “Məcburi köçkünlər” (ölkə daxilində köçürülmüş şəxslər) kateqoriyası var. Məcburi köçkün – Azərbaycan Respublikası ərazisində hərbi
təcavüz, təbii və texnogen fəlakət nəticəsində daimi yaşayış yerini tərk etməyə məcbur olub başqa yerə köçmüş şəxslərdir. Başqa ölkədəki daimi yaşayış yerini bu maddənin birinci hissəsində göstərilən əsaslara görə tərk etməyə məcbur olub Azərbaycan Respublikasına gəlmiş Azərbaycan Respublikası vətəndaşına müvafiq icra hakimiyyəti orqanının qərarı ilə məcburi köçkün statusu verilə bilər.
SĐNDƏ XĐDMƏTLƏR – dövlət icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən sosial təminatın göstərilməsi ilə bağlı xidmətlərdir. Özündə sosial sığortalar (ixtisarlar, gəlirlərin itirilməsi və ya qazanmaya kifayət qədər qabiliyyəti olmadıqda kompensasiya şəklində ödəmələr) üzrə və məcburi sosial sığortalar (xəstəlik, bədbəxt hallar və işsizlik, istefaya çıxma halları üzrə pensiyalar) üzrə xidmətləri birləşdirir.
434
MƏCMU PUL KÜTLƏSĐ (M3 PUL AQREQATI) - ölkədə dövriyyədə olan bütün nağd və nağdsız pulların cəmidir. Mərkəzi Bank tərəfindən bank sistemlərinin yekun balanslarının məlumatları əsasında ayın 1-ci gününə olan vəziyyətə görə hesablanır. Məcmu pul kütləsinə aşağıdakı göstəricilər daxildir: 1. M0 pul aqreqatı – dövriyyədə olan nağd pullar; 2. Müəssisələrin, əhalinin və yerli büdcələrin hesablaşma, cari və xüsusi hesablarındakı vəsait (pul); 3.
Əhalinin və
müəssisələrin kommersiya banklarındakı depozitləri; 4. Əhalinin əmanət banklarındakı tələb edilənədək saxlanılan depozitləri; 5. Dövlət sığortasının vəsaitləri (pulları); Pul aqreqatı M1 = (M0 +m.2 +m.3 + m.4 + m.5); 6. Əhalinin əmanət banklarında olan təcili pul depozitləri; Pul aqreqatı M2 = (M1 + m.6) 7. Dövlət istiqrazının sertifikat və istiqraz vərəqələri. Pul aqreqatı M3 = (M2 + m.7)
tədiyə qabiliyyətliliyidir (daxili bazarda son mal və xidmətin əldə edilməsi imkanıdır). Məcmu tələb əhalinin gəlir səviyyəsindən, qənaətçilik meylindən, dövlət xərclərindən, qiymətlərin səviyyəsindən və pul
təklifindən asılıdır; 2) istehlakçıların, müəssisələrin və hökumətin müəyyən qiymət səviyyəsində almağa hazır olduqları milli istehsal məhsullarının real həcmini əks etdirən makroiqtisadi göstəricidir. Cəmiyyətin siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni inkişafı, müəyyən
dövrdə dövlətin sosial-iqtisadi siyasətindən irəli gələn, ümumi məhsulun istehsal strukturu, milli gəlirin həcmi, onun hissələri və bölünmə mexanizmləri, əhalinin yaşayış səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Məcmu tələb – makro səviyyədə bazar mexanizminin əsas elementlərindən (növbə ilə qiymət və tələb) biridir. Məcmu tələbin modelinin qrafiki alınan real ÜMM və qiymət səviyyəsi arasında asılılığı göstərən müsbət meylli əyri şəklində göstərilə bilər. Əyrinin azalan trayektoriyası faiz tarifləri, real kassa qalıqları və idxal alışlarının təsiri ilə şərtlənmişdir. Məcmu tələb statistikanın müvafiq bölmələrində: milli hesablar sistemində, maliyyə və
qiymət statistikasında, əmək bazarı
statistikasında, sahə statistikalarında öyrənilir. “MƏCMU TƏLƏB – MƏCMU TƏKLĐF” (model) – qiymət səviyyəsi və real xalis məhsul anlayışlarının izahı üçün
istifadə edilən
makroiqtisadi modeldir. Məcmu tələb və məcmu təklif əyrilərinin kəsişməsi qiymətin tarazlıq səviyyəsini və real milli istehsalın həcminin tarazlığını müəyyən edir. Məcmu tələb və məcmu təklifin əsas modeli iqtisadi problemlərin daha ətraflı təhlili üçün “tramplin” hesab edilir. MƏCMU VAHĐD – statistik məcmunun fərdi tərkib obyektidir (elementidir). Məsələn, kənd təsərrüfatı müəssisələrinin (və ya
sənaye müəssisələrinin),
ölkə
sakinlərinin, ev
təsərrüfatlarının və s. məcmusunda məcmu vahid müvafiq
olaraq, kənd
təsərrüfatı (sənaye) müəssisələri, sakinlər, ev təsərrüfatları hesab olunur. Öyrənilən əlamətə (sakin, dəzgah və s.) münasibətdə daxili struktura malik olmayan sadə məcmu vahid, daxili struktura malik olan mürəkkəb məcmu
vahidindən fərqləndirilir. Statistik müşahidələrdə öyrənilən mürəkkəb məcmu vahidlərin (müəssisə, sahə, rayon və s.) fərdi əlamətləri, bir qayda olaraq, bu məcmu vahidlərin daxilindəki altməcmular (işçilər, sexlər, müəssisələr, əhali və s.) üzrə yekun (toplu) xarakter daşıyır. MƏCMU VAHĐDLƏRĐNĐN ƏLAMƏTLƏ- RĐ - statistik məcmunun ayrı-ayrı elementlərinin (vahidlərinin) malik olduğu fərqləndirici xassələr, əlamətlər və ya xüsusiyyətlərdir. Đfadə formasına görə iki növ dəyişən əlamətlər fərqləndirilir: kəmiyyət və atributiv. Kəmiyyət əlaməti – bu əlamətin ayrı-ayrı qiymətləri (variantları) rəqəmlərlə ifadə olunur. Diskret (tam bölünən) və fasiləsiz dəyişən əlamətlər fərqləndirilir (müvafiq kəmiyyətin müəyyən həddində kəsirlə qiymətin istənilən məcmusunda iştirak edən). Atributiv əlamətlər ancaq sözlə, müxtəlif növ variantları, dərəcələri ifadə edən müxtəlif anlayışların təsviri formasında ifadə oluna bilər. Məsələn, ailə vəziyyəti, təhsil səviyyəsi, sənəti, mənsubiyyəti, məhsulun növü, iqtisadiyyatın sahələrini və s. ifadə edir. Atributiv əlamətlər arasında bir-birini inkar edən, əks istiqamətli iki müxtəlif variantı olan alternativ əlamətlər ayrılır: məsələn, əhali – şəhər və kənd; məmulat – yararlı və zay. Atributlar arasında ayrı- ayrı
variantların öyrənilən xüsusiyyətinin təzahürünün intensivlik dərəcəsindən asılı olaraq, müəyyən qayda verilən əlamətlər üzrə bölünür, məsələn, təhsil: ibtidai, natamam orta, ümumi orta, orta xüsusi, natamam ali, ali. Đntensivlik dərəcəsi bəzən şərti olaraq rəqəm formasında ifadə olunur (fəhlənin dərəcəsi, müvəffəqiyyət dərəcəsinin qiymətləndirilməsi), ancaq onlar rəqəm xüsusiyyətlərinə malik olmurlar. Variantların düzülüşündə müəyyən qaydaya yol verən əlamətlər qaydaya salınmış, sıralanmış və ya dərəcələnmiş adlanırlar. Ayrı-ayrı vahidlərin
435
qarşılıqlı əlaqə əlamətləri səbəb və nəticə əlamətlərinə ayrılır. MƏDƏN (MƏDƏNÇIXARMA) SƏNA- YESĐ – daş kömür, liqnit, xam neft və qaz, metal filizləri, daş, qum, gil və digər filiz və qeyri-filiz faydalı
qazıntılarının hasilatını və zənginləşdirilməsini həyata keçirən müəssisələrin məcmusudur. Đqtisadi Fəaliyyət Növləri
Təsnifatında B – “Mədənçəxarma və hasilat” seksiyasında cəmlənmiş müəssisələri əhatə edir. MƏDƏNĐYYƏT STATĐSTĐKASI – əqli, maddi və mənəvi dəyərlərin statistika sahəsidir. Mədəniyyət və
incəsənət müəssisələrinin: kitabxanaların, klub tipli mədəniyyət idarələrinin, muzeylərin, bədii
qalereyaların və
sərgi salonlarının, teatrların, konsert təşkilatlarının, mədəniyyət və istirahət parklarının, sirklərin, zooparkların, kino qurğularının işini öyrənir; kitab, jurnal və qəzet məhsullarının buraxılmasını əks etdirir. Göstəricilər sistemi bu müəssisələrin fəaliyyətinin əsas istiqamətlərini, onların maddi- texniki bazalarının vəziyyətini, işçilərin kəmiyyət və keyfiyyət tərkibini əks etdirir. Mütləq məlumatlar üzrə mədəniyyət və incəsənət müəssisələrinə gəlmələrin sayını (bir sakin bir dəfə), orta kəmiyyətini (nəşriyyatın orta tirajını) xarakterizə edən, mədəniyyət və incəsənət müəssisələri və əhalinin sayı (10000 nəfərə, 1000 nəfərə düşən yerlərin sayı) arasındakı nisbəti müəyyən edən statistik göstəricilər hesablanır. MƏDƏNĐYYƏT VƏ ĐNCƏSƏNƏT XĐD- MƏTLƏRĐNĐN GÖSTƏRĐLMƏSĐ (BU- RAXILIŞI) – bu
sahənin təşkilatları (kitabxanalar, muzeylər, sərgilər, tamaşa
müəssisələri, zooparklar və s.)
tərəfindən göstərilən bazar və qeyri-bazar xidmətlərinin dəyəridir.
dəyərini ifadə edir. Qeyri–bazar buraxılışı dövlət büdcəsindən və qeyri-büdcə fondlarından maliyyələşdirilən müəssisə və
təşkilatların cari
xərclərinin, həmçinin sahənin əsas kapital sərfinin həcminin cəmi kimi hesablanır.
- şəhərin (qəsəbənin, kəndin) təbii və mədəni- istirahət sahəsi hesab edilən, əhali arasında asudə vaxtın mədəni və idman-sağlamlıq ruhunda keçirilməsini təşkil edən kompleks, çoxfunksiyalı mədəniyyət müəssisəsidir. Rəsmi statistika hesabatları aşağıdakı göstəriciləri birləşdirir: maddi-texniki baza; park tikililəri, obyektləri və attraksionlarla əhatə olunan ərazi; işçilərin sayı və onların
təhsil səviyyəsi, parkda xidmət
olunanların sayı; asudə vaxtda mədəni tədbirlərin sayı; maliyyə vəsaitlərinin daxil olması və istifadəsi.
YƏT – mülki qanunvericiliyə görə, bir və ya bir neçə şəxs
tərəfindən, nizamnamə kapitalı nizamnamə ilə müəyyənləşdirilmiş miqdarda paylara bölünən
cəmiyyətdir. Məhdud
məsuliyyətli cəmiyyətin iştirakçıları onun
öhdəlikləri üzrə məsuliyyət daşımır, cəmiyyətin fəaliyyəti ilə bağlı zərər üçün qoyduqları mayaların dəyəri həddində risk daşıyırlar. Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətin firma adında “məhdud məsuliyyətli cəmiyyət” sözləri
göstərilməlidir.
– ortaq (payı olan) şirkətlərin xüsusiyyətlərinə malik şirkətdir, lakin onun üzvləri bu şirkətin kapitalına qoyduqları əmanətlərdən asılı olaraq və onun hüdudunda borclara görə məsuliyyət daşıyırlar. O, eyni zamanda səhmdar şirkətlərinin (üzvlərinin məsuliyyətinin məhdudluğuna görə) və ortaq (payçı) şirkətlərin (yeni üzvlərin qəbulu üçün digər ortaqların (payçıların) razılığı tələb olunur) xüsusiyyətlərinə malik olan şirkət tipidir. MƏHDUDLAŞDIRILMIŞ GĐRĐŞLƏ MƏ- LUMATLAR - toplanması, saxlanması, işlənməsi, yayılması və istifadə edilməsinə müəyyənləşdirilmiş xüsusi icazə rejimi tətbiq edilən məlumatlardır.
– statistikanın sahələrindən biridir. Məhkəmə statistikası səlahiyyətli dövlət orqanlarında cinayətlərə və sair hüquq pozuntularına dair məlumatları toplayır, öyrənir və belə hallarla mübarizə tədbirlərinin uçotunu aparır. Məhkəmə statistikası hüquq pozuntularının vəziyyətini, dinamikasını və artma (enmə) səviyyəsini əks etdirir. Azərbaycan Respublikasında məhkəmə statistikasının işinə Ədliyyə Nazirliyi rəhbərlik edir.
haqqında məhkəmələr tərəfindən ittihamedici hökm çıxarılmış və qanuni qüvvəyə minmiş şəxslərin sayıdır.
ümumi
sayının cinsiyyət, yaş, məhkəmə
tərəfindən təyin edilmiş cəza tədbiri, törədilmiş cinayətlər üzrə bölünməsidir. 436
MƏHKUMLUĞUN ĐNDEKSĐ
- cinayətkarlığın ictimai təhlükəliliyinin dolayı göstəricisidir. Müəyyən dövrdə əhalinin 100 000 nəfərinə hesablanan, müəyyən ərazidə (yaşı 14 yaşdan yuxarı olan əhali arasında) törədilmiş cinayətə görə məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş hökmü ilə cinayət cəzasına məhkum olunmuş şəxslərin sayı ilə səciyyələndirilir.
– iqtisadi fəaliyyətin nəticəsidir. Bu, mal və xidmətlərin ifadə edilməsi üçün istifadə olunan ümumi termindir.
VƏ XĐDMƏT GÖSTƏRƏN SAHƏLƏR – milli
hesablar sisteminin praktiki olaraq
qurulmasında və yekunların nəşrində, onlara iqtisadiyyatın məhsul istehsal edən fəaliyyət növləri və xidmət göstərən fəaliyyət növləri üzrə bölgüsü tətbiq olunur. Birinciyə, yəni məhsul istehsal edən sahələrə sənaye, kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılıq, tikinti və digər iqtisadi fəaliyyət növləri (nəşriyyat fəaliyyəti, təkrar xammalın istifadə edilməsi, yabanı göbələk və giləmeyvələrin yığılması və s.) daxildir. Xidmət göstərən fəaliyyət növlərinə aid edilən digər sahələr (nəqliyyat, rabitə, ticarət, səhiyyə, təhsil, ümumi dövlət idarə edilməsi, müdafiə və s.) daxildir ki, bunlar da bir qayda olaraq, bazar və qeyri-bazar xidmətlərinə bölünür. Bəzən də bazar və qeyri-bazar xidmətləri göstərən qarışıq sahələr də fərqləndirilir.
– faktiki sərf olunan yanacağın (natura şəklində və ya şərti yanacağa çevirməklə) miqdarının faktiki istehsal olunmuş müəyyən məhsul vahidinin miqdarına bölünməsi ilə müəyyən edilən göstəricidir.
– sərf olunan elektrik enerjisinin ümumi miqdarının müəyyən yararlı məhsul növünün miqdarına olan nisbəti kimi müəyyən edilir.
məhsul vahidinə material ehtiyatlarının məsrəfinin miqdarını (kəmiyyətini) əks etdirən göstəricidir (dəmir filizinin 1 ton çuqunun əridilib alınmasına, unun 1 ton çörəyin bişirilməsinə, sementin 1 m 3
betonun alınmasına, yemlərin heyvanların çəkisinin 1 kq artmasına və s. məsrəfidir). Məhsul vahidinə material və xammalın xüsusi çəkisinin miqdarı, materialların faydalı məsrəfindən (təmiz çəkisi, məmulatın həcmi) emalda istifadə edilmiş və istifadə edilməmiş tullantılardan və itkilərdən (zay, tullantı və s.) alınır. Faktiki məsrəf məhsul vahidinə məsrəfin müəyyənləşdirilmiş norması ilə müqayisə oluna bilər. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində hər bir istehsal müəssisəsi məhsul vahidinə material və xammal məsrəfinin xüsusi çəkisinin azaldılması üzrə tapşırıq işləyib hazırlayır və müəyyənləşdirir ki, bu da müəssisənin maliyyə vəsaitinin sabitliyinə təsir göstərir. Bu tapşırıqlar kommersiya sirri sayılır və yayılmır. Məsrəfin xüsusi çəkisinin əks göstəricisinin kəmiyyəti – material vahidindən məhsul çıxışı bu növdən məhsul istehsalının həcminin onun istehsalına sərf edilmiş materiala və ya xammallara nisbəti ilə müəyyənləşdirilir.
– məhsul vahidinin hazırlanmasına sərf olunan əməyi xarakterizə edir. Aşağıdakı düsturla hesablanır: T =
g t və ya T = w 1
burada T - məhsul vahidinin əmək tutumu; t – məhsul istehsalına sərf olunan vaxt; g – məhsulun natura və ya şərti-natura ifadəsində buraxılışı; w – vaxt vahidində məhsul buraxılışıdır. Əmək sərfi, tamlığından asılı olaraq, fərqləndirilir: yalnız əsas istehsalat işçilərinin sərf etdikləri iş vaxtı nəzərə alınmaqla, texnoloji əmək tutumu; sex;
Sonuncu, müəssisənin əsas fəaliyyəti ilə məşğul işçilərin sərf etdikləri əməyi əhatə edir.
VƏ BÖLÜŞDÜRÜLMƏSĐNĐN SAHƏ- LƏRARASI BALANSI (MHS SAB) -
“Xərclər-buraxılış” cədvəllər sisteminə aiddir (xarici təcrübədə ““Xərclər-buraxılış” simmetrik cədvəli” adını daşıyır), MHS-nin tərkib hissəsidir. Balans məhsul və xidmətlərin sahə qrupları səviyyəsində istehsalı, gəlirlərin yaranması və istifadəsi hesablarını detallaşdırır (təfərrüatı ilə göstərir); bazar
münasibətləri şəraitində iqtisadiyyatda baş
verən təkrar
istehsal proseslərini əks etdirir; MHS-nin əsas
göstəricilərinin sistemli hesabını hazırlamağa, əsas iqtisadi mütənasibliyi üzə çıxarmağa, istehsal və tələbatın quruluş dəyişikliklərini öyrənməyə, iqtisadiyyatın sahələrinin qarşılıqlı əlaqələrini, ixracı, kapital qoyuluşu və kapitalı, idxala tələbatı, qiymətin yaranması xüsusiyyətlərini və s. təhlil etməyə imkan verir. MHS sahələrarası balansının riyazi modellərində istehsal sferalarının geniş 437
anlayışına (ona həm bazar, həm də qeyri-bazar xidmətləri sferası daxil edilir) və son məhsulun iqtisadi məzmununa yeni məna verilir. Birinci
xidmətlərin oxşar (həmcins) qrupları verilir, onda iqtisadiyyatın sahələrində aralıq istehlakı əks etdirilir və sahələr arasındakı kəmiyyət əlaqələri açıqlanır. Đkinci kvadrantın sütunları son istehlak kateqoriyalarını əks etdirir: son istehlak - ev təsərrüfatlarının, dövlət idarəetmə orqanlarının, ev təsərrüfatlarına xidmət göstərən qeyri- kommersiya təşkilatlarının istehlaka xərcləridir; ümumi yığım - əsas kapitalın ümumi yığımı, maddi
dövriyyə vasitələrinin ehtiyatlarının dəyişməsi, qiymətlilərin xalis alınmasıdır; məhsul və xidmətlərin ixracı. Đkinci kvadrantın sətirlərində məhsul və xidmətlər qruplarının son istifadəsi (istehlakı) əks etdirilir.
gəlirlər üzrə quruluşu verilir. Onun sütunları birinci kvadrantda verilmiş iqtisadiyyatın sahələrinə uyğun gəlir. Sətirlər ÜDM-un əsas dəyər komponentlərini göstərir: muzdlu işçilərin əmək haqqını, ümumi gəliri, istehsala vergilər və subsidiyaları, əsas kapitalın istehlakını, məhsullara vergi və subsidiyaları. Beləliklə, balansın məlumatlarına şaquli istiqamətdə baxdıqda, onda hər sütunda iqtisadiyyatın sahələri üzrə ümumi istehsalın tərkibi aralıq istehlakın və əlavə dəyərin elementləri ilə əks etdirilir. Sətirlər üzrə hər bir sahədə ehtiyatlardan istifadənin istiqamətləri əks etdirilir: istehsal məqsədlərinə, son istehlaka, yığıma və ixraca. Milli təcrübədə sahələrarası balans “xalis” sahələr (oxşar məhsul və xidmətlər qrupu) üzrə tərtib edilir. Onun qurulmasında məhsulun istehsalı və axınının qiymətləndirilməsinin iki sistemindən (məhsulların aralıq və son elementləri) istifadə edilir: baza qiymətlərində və alış (istehlakçı) qiymətlərində. Azərbaycanda ilk dəfə MHS üzrə sahələrarası balans Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən 2003-cü ildə (geniş proqram üzrə) işlənib hazırlanmışdır. Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|