Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- AN.11 Əsas fondlar AN.111 Maddi əsas fondlar
- AN.112 Qeyri-maddi əsas fondlar
- ƏSAS FONDLARIN SAHƏLƏRARASI BALANSI
- ƏSAS FONDLARIN SIRADAN ÇIXMASI – (I)
- ƏSAS FONDLARIN YENĐLƏŞMƏ ƏMSALI
- ƏSAS ĐSTEHSAL FONDLARI
- ƏSAS ĐŞ (GƏLĐRLĐ MƏŞĞULLUQ)
- ƏSAS KAPĐTAL (ƏSAS FONDLAR)
- ƏSAS KAPĐTALDA DĐGƏR MƏNBƏLƏ- RĐN PAYI
- ƏSAS KAPĐTALIN ĐSTEHLAKI – (I)
|
RĐLMƏSĐ - əsas fondların dəyərinin həmin dövr müəyyən edilməsidir.
– xidmət müddətinin başa çatması ilə əlaqədar olaraq, əsas fondların fəaliyyətdə olanların tərkibindən çıxarılmasının əsas fondların balansında əks etdirilməsidir. Təşkilatlar səviyyəsində əsas
fondların ləğvi aşağıdakı səbəblər üzündən baş verir: 1) obyektin gələcəkdə istifadəsini yararsız edən fiziki aşınma və köhnəlmə; 2) fiziki vəziyyətindən asılı olmayaraq, ondan istifadə edilməsi iqtisadi nöqteyi-nəzərdən səmərəli olmayan, mənəvi aşınma; 3) təbii fəlakət və fövqəladə hadisələr (daşqın, zəlzələ, yanğın və s.); 4) müəssisələrin ləğv edilməsi; 5) sair səbəblər. Ləğv edilən əsas fondlar tam ilkin dəyər və yaxud bərpa dəyəri ilə mühasibat balansından silinir.
fəaliyyətdə olan təkrar istehsalın ucuzlaşması və ya təzə və daha müasir əsas fondların yaradılması nəticəsində əmək vasitələrinin və uzunmüddətli maddi nemətlərin dəyərinin azalmasıdır. Əsas fondların dəyərinin dəyişməsini müəyyənləşdirən iki mənəvi köhnəlmə forması fərqləndirilir: 1) əmək məhsuldarlığının artırılmasına səbəb olan, əsas fondların obyektləri və həmçinin onların hazırlanması üçün zəruri olan xammal, material, yarımfabrikatlar, hazır məhsulları yaradan ictimai zəruri xərclərin onların təkrar istehsalına görə azalması; 2) əsas fondların, elmi texniki tərəqqinin təsiri altında əvvəllər fəaliyyətdə olmuş fondlardan daha
yaxşı texniki-iqtisadi xarakteristikalıların (gücünün, səmərəliliyinin, faydalılığının, təmirə yararlılığının, rahatlığının və s.) meydana çıxması.
müəyyən tarixə dəyər ifadəsində əsas fondların həcmini əks etdirən göstəricidir. Bütövlükdə, iqtisadiyyat, fəaliyyət növləri, müəssisələr, mülkiyyət formaları, ərazilər üzrə hesablanır. Əsas fondların dəyərini faktiki (qarışıq) və müqayisəli qiymətlərlə əks etdirmək olur. ƏSAS FONDLARIN NÖVLƏRĐ – müəyyən təbii-maddi əlamətlərə görə formalaşdırılan əsas fondların qruplarıdır. Nümunəvi təsnifat əsas fondları binalara, tikililərə (qurğulara), maşın və avadanlıqlara (o cümlədən güc və işçi maşın və avadanlıqlarına, ölçü və tənzimləyici cihaz və qurğulara, laboratoriya avadanlıqlarına, hesablama texnikasına, digər
maşın və
avadanlıqlara), nəqliyyat vasitələrinə, istehsal və təsərrüfat inventarlarına, işçi, məhsuldar və cins mal-qaraya, çoxillik əkmələrə, torpaqların yaxşılaşdırılmasına çəkilən əsaslı xərclərə və digər maddi əsas fondlara, həmçinin qeyri-maddi əsas fondlara bölür. Statistik hesabatlarda əsas fondlar nümunəvi təsnifat bazası əsasında növlər üzrə qruplaşdırılır. Lakin bu zaman onların tərkibinin sahə xüsusiyyətləri nəzərə alınır. Məsələn, kənd
təsərrüfatında tikililərin (qurğuların) tərkibində irriqasiya, meliorasiya və su vermə qurğuları ayrılıqda göstərilir. Milli hesablar sistemində əsas fondların aşağıdakı təsnifatı qəbul edilmişdir: AN.11 Əsas fondlar AN.111 Maddi əsas fondlar AN.1111 Yaşayış binaları və evləri AN.1112 Digər binalar və qurğular AN.11121 Qeyri-yaşayış binaları AN.11122 Digər tikili və qurğular AN.1113 Maşın və avadanlıqlar AN.11131 Nəqliyyat avadanlığı AN.11132 Digər maşın və avadanlıqlar AN.1114 Kultivasiya olunan aktivlər AN.11141 Damazlıq, südverən və işlək heyvanlar və s. AN.11142 Üzümlüklər, meyvə
bağları və
müntəzəm bar verən ağac plantasiyaları AN.112 Qeyri-maddi əsas fondlar AN.1121 Faydalı qazıntıların kəşfiyyatı AN.1122 Hesablama texnikası üçün proqram təminatı AN.1129 Ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinin orijinalları ƏSAS FONDLARIN ORTA ĐLLĐK DƏYƏRĐ - il ərzində mövcud olan əsas fondların malik olduğu dəyər göstəricisinin orta qiymətidir.
Statistika təcrübəsində, bütün əsas fondların ilin əvvəlinə və sonuna yarı dəyərlərinin və onların hesabat ilinin qalan aylarının birinci gününə olan dəyərlərinin cəmindən alınan məbləğin 12-yə bölünməsindən alınan qismət kimi, orta xronoloji düsturla hesablanır. Əsas fondların orta illik balans dəyərləri ilə yanaşı, əsas fondların orta illik 209
qiymətlərdə orta illik dəyərlərini də hesablamaq olur. Qalıq ilkin dəyər, əsas fondların obyektləri aşındıqca, həmçinin onların genişləndirilməsi, müasirləşdirilməsi və yenidən qurulması ilə əlaqədar dəyişir. Əsas fondların yenidən qiymətləndirilməsi zamanı qalıq bərpa dəyəri ilə əvəz olunur.
BALANSI - məhsul və xidmətlərin istehsalı və bölüşdürülməsinin sahələrarası balansının siyahısında sahələr üzrə
əsas fondların mövcudluğu və növ tərkibini xarakterizə edir. Əsas
fondların sahələrarası balansının məlumatları müfəssəl sahə bölgüsündə əsas fondların mövcudluğu və tərkibinə dair ətraflı məlumat almağa, buraxılan məhsulların həcmi ilə əlaqədə onun növ tərkibini dərindən və hərtərəfli öyrənməyə, əsas fondları məhsul istehsalı ilə əlaqələndirən məhsulların birbaşa və
tam fondtutumu əmsallarını hesablamağa imkan verir. Əsas fondların sahələrarası balansında əsas fondların mövcudluğu ortaillik hesablama ilə balans dəyərində əks etdirilir. Əsas fondların sahələrarası balans hesabatı fond istehsal edən (maşınqayırma, tikinti) sahələrlə və bu fondlardan məhsul və xidmətlər istehsalı üçün istifadə edən sahələr arasında sahələrarası əlaqələri aşkar etməyə, bir sıra digər iqtisadi hesablamaları həyata keçirməyə imkan verir.
(satışı, kənara verilməsi). (II) - əsas fondların satılması, sökülməsi, dağılması və qırıntılara çevrilməsidir. Müəssisələr statistikası üçün əsas fondların məxarici onların satılmasıdır, çünki onlar
daha asanlıqla qiymətləndirilir. Əsas fondların satışı balans dəyərləri ilə deyil, faktiki alış qiymətləri ilə qiymətləndirilir. Burada həm maddi aktivlərin, həm də qeyri-maddi aktivlərin çıxılması qeydiyyata alınır. Əldə olunan və ya çıxılan (silinən) əsas fondların saldosu iqtisadi vahidin və ya sahənin hesabat ili ərzindəki investisiyasını hesablamağa imkan verir. ƏSAS FONDLARIN TAM BƏRPA DƏ- YƏRĐ – yenidən qiymətləndirmənin keçirildiyi dövrə mövcud olan qiymətlər və tariflər üzrə oxşar mövcud yeni obyektlərin təkrar istehsalına (hazırlanmasına, nəqlinə, qurulmasına və s.) çəkilən xərclərin dəyəridir.
– işçi vəziyyətində saxlanması üçün əsas fondların qismən bərpasıdır. Sənayedə təmir - cari, orta və əsaslı təmirə bölünür. Təmirin bütün növlərinin xərcləri istehsal xərclərinə daxil edilir. Əsas fondların təmiri
planlaşdırılmış və
müəyyənləşdirilmiş vaxtdan əvvəl yerinə yetirilən və qəzaya görə təmirdən ibarət ola bilər. ƏSAS FONDLARIN YARARLILIQ ƏMSALI - əsas fondların qalıq dəyərinin onların tam ilkin (bərpa) dəyərinə olan nisbətidir (“Əsas fondların ilkin dəyəri”nə bax). Əsas fondların yararlılıq əmsalı - əsas fondların köhnəlmə (aşınma) səviyyəsi göstəricisinin əksidir.
yaşını, onların yaş qruplarını, sıradan çıxmış əsas fondların orta yaşını, orta xidmət (faktiki və normativ) müddətini əks etdirən göstəricilərdir. ƏSAS FONDLARIN YAŞI – istismara verilmə tarixi ilə müşahidə tarixi arasındakı vaxtdır. Əsas fondların yaşını xarakterizə etmək üçün həm də onların qruplaşdırılmasından istifadə edilir. Məsələn, 5 ilədək, 5 ildən çox - 10 ilədək, 10 ildən çox - 20 ilədək, 20 ildən çox. Əsas fondların ayrı-ayrı növlərinin yaşlarının müxtəlif olduqlarını nəzərə alaraq, onların orta yaşının müəyyən edilməsi daha məqsədəuyğundur.
FONDLARIN YENĐLƏŞMƏ ƏMSALI - əsas fondların təkrar istehsalını xarakterizə edir. Đlin sonuna bütün fondların ümumi həcmində yeni işə salınmış bütün fondların xüsusi çəkisini əks etdirir. Đl ərzində istifadəyə verilmiş əsas fondların dəyərinin ilin sonuna əsas fondların dəyərinə nisbəti kimi müəyyənləşdirilir. Đnflyasiyanın yüksək artım şəraitində müqayisəli qiymətlərlə hesablanır. Əsas fondların yeniləşmə əmsalı həm ümumilikdə əsas fondlar üzrə, həm də onların ayrı-ayrı növləri üzrə dəyər və natural ölçülərdə müəyyənləşdirilir.
iqtisadiyyatında məhsulların istehsalı və ya xidmətlərin (nəqliyyat, rabitə, ticarət və s. xidmətlərin) göstərilməsi üçün istifadə edilən
– iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olanlara aid olan və əlavə işi (gəlirli məşğulluğu) olan bütün şəxslər üçün müəyyən edilir. Əsas iş (gəlirli məşğulluq) şəxsin özü üçün əsas hesab etdiyi, yaxud daha artıq iş saatı işlənən və ya daha çox gəlir gətirən iş hesab edilir. Əsas işdən başqa, şəxs ona gəlir 210
gətirən ikinci işdə də işləyə bilər və bu iş həmin şəxs üçün əlavə (ikinci) məşğulluq hesab edilir. ƏSAS KAPĐTAL – təqribən “əsas fondlar”ın müəyyənləşdirilməsinə (anlayışına) uyğun olan kateqoriyadır, uzun müddət işçi (əməliyyat) dövrləri ərzində istifadə oluna bilən maddi, qeyri- maddi və maliyyə aktivləridir. Əsas kapital, əsas fondların tərkibinə daxil olan elementlərdən başqa, özündə başa çatdırılmamış tikinti hissəsini - başa çatdırılmamış tikinti işlərinin dəyərini də birləşdirir, bu şərtlə ki, tikilmiş obyekt üçün alıcı tapılmış və əvvəlcədən onunla satış haqqında müqavilə imzalanmış olsun. Əsas kapitala torpaq və
binalar, istehsal tikililəri, maşın
və avadanlıqlar, investisiyalar aid edilir. Əsas kapitala xərclər onlardan gözlənilən istifadə müddəti ərzində gəlirdən silinir, bununla yanaşı, onlar əsas fondların balans dəyərindən çıxılır və amortizasiya ayırmalarının hesabına aid edilir.
-
istehsal aktivləri kimi müəyyənləşdirilir və istehsal prosesində bir ildən çox dəfələrlə və ya daima istifadə olunur.
– bütün
növ əsas
vəsaitlərin alınmasına, yaradılmasına və istehsalına yönəldilmiş xərclərin məcmusudur. Əsas kapitala yönəldilmiş investisiyalar - tikinti-quraşdırma işlərinə, quraşdırılması tələb olunan
və ya
tələb olunmayan, tikili və obyektlərin smetasına daxil olan və ya daxil olmayan maşın və avadanlıqların alınmasına və quraşdırılmasına, işçi və məhsuldar heyvanların alınmasına, çoxillik əkmələrin və meşə zolaqlarının salınmasına, istehsal olunmayan aktivlərə mülkiyyət hüququnun verilməsinə, qeyri-maddi əsas fondların (layihə-axtarış işləri proqram təminatı, məlumat bazası, incəsənət və əyləncəli janr əsərlərinin orijinalları və s.) alınması və hazırlanmasına və əsas fondların dəyərinin artırılmasına yönəldilən sair işlərin yerinə yetirilməsinə sərf edilən
xərclərin cəmindən ibarətdir. Əsas kapitala yönəldilmiş investisiyaların maliyyələşdirmə mənbələri müəssisə və təşkilatların öz vəsaitləri, büdcə vəsaitləri (dövlət büdcəsi və ya yerli büdcələr), əhalinin şəxsi vəsaitləri, bank kreditləri, büdcədənkənar fondların vəsaitləri və digər vəsaitlər ola bilər.
– yeni biznesin təşkili üçün özünün xüsusi vəsait, dotasiya və istiqrazlarından başqa, digər
vəsait mənbələrindən istifadə edən
müəssisələrin faizidir. ƏSAS KAPĐTALIN ĐSTEHLAKI – (I) - istehsalçıda mövcud olan əsas kapitalın dəyərinin müəyyən hesabat dövrü ərzində fiziki, mənəvi aşınması və ya
korlanması nəticəsində azalmasıdır.
fiziki köhnəlmiş və mənəvi cəhətdən köhnəlmiş əsas fondların istehlak məbləğini, o cümlədən sığortalanması mümkün olan bədbəxt hadisələr nəticəsində itirilmiş əsas fondlar da daxil olmaqla, nəzərdə tutulmuş itkiləri əks etdirir. (III) – istehsal xərclərinə aiddir. O, ümumi sözlə hesabat dövrü ərzində istehsalçıya aid olan və onun tərəfindən istifadə olunan əsas kapitalın cari ehtiyatlarının dəyərinin normal fiziki və mənəvi aşınma və ya qəzadan adi korlanma nəticəsində azalması kimi ifadə olunur. Əsas kapitalın istifadə olunmasına hərbi əməliyyatlar və ya çox gec-gec baş verən iri təbii fəlakətlər kimi xüsusi hadisələrdə dağılmış əsas kapitalın dəyəri daxil edilmir. Bu itkilər MHS-də “Aktivlərin həcmində digər dəyişikliklər” hesabında yazılır. MHS-də əsas kapitalın istehlakı elə müəyyənləşdirilmişdir ki, o nəzəri cəhətdən düzgündür və iqtisadi təhlilin məqsədlərinə uyğundur. Onun kəmiyyəti mühasibat uçotunda əks olunan və ya vergi ödəmə məqsədi ilə, xüsusən inflyasiya mövcud olduqda müəyyənləşdirilən amortizasiya ayırmalarından əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilər. ƏSAS KAPĐTALIN SATILMASI – əsas kapitalın satılmasının həcmi balans dəyəri üzrə deyil, əlavə dəyər vergisi çıxılmaqla, faktiki qiymət üzrə müəyyənləşdirilir. Həm material, həm də qeyri-material aktivlərinə investisiyaların nəticəsi hesab edilən əsas kapitalın satışının növləri qeydiyyatdan keçirilir.
istifadə edəcəkləri və beləliklə, yeni gəlir yaradacaq əsas kapital obyektlərinə qoyduqları vəsaitdir. MHS-nin “Kapitalla əməliyyatlar” hesabının göstəricisidir. Sıradan çıxmışlar çıxılmaqla alınmış əsas fondların dəyəri, üstəgəl qeyri-istehsal maddi aktivlərin yaxşılaşdırılmasına və bütün qeyri-istehsal aktivlərlə bağlı mülkiyyət hüquqlarının verilməsinə xərclərin dəyəri kimi müəyyən edilir.
kapitalın ümumi yığımı əsas fondların silinməsi çıxılmaqla, istehsalçı-rezidentlərin əldə etdikləri əsas fondlar, üstəgəl istehsalçı və ya institusional 211
vahidlərin həyata keçirdikləri istehsal fəaliyyəti nəticəsində qeyri-istehsal aktivlərinin dəyərlərinə bəzi əlavələr kimi müəyyən edilir. Qeyri-istehsal aktivlərinin dəyərinə olan əlavələrə - torpaq bəndlər tikilməklə meliorasiya nəticəsində torpağın yaxşılaşdırılmasına çəkilən kapital
xərcləri daxil edilir. Əsas kapitalın ümumi yığımı müsbət və ya mənfi ola bilər.
vasitəsilə əldə olunmuş, təbii şəkildə kapital transferləri köçürmələri kimi alınmış və ya maliyyə lizinqi üzrə istifadəçi tərəfindən əldə olunmuş yeni və ya mövcud əsas fondların dəyələri; istehsal edilmiş və istehsalçı tərəfindən özünün şəxsi istifadəsi üçün saxlanmış əsas fondların dəyərləri; əsas fondların və mövcud tarixi abidələrin, fondların təbii artması və əsaslı yaxşılaşdırılması dəyərləri. Mənfi dəyərlərə daxildir: əsas fondların silinməsi, məsələn, satılan, barter yolu və ya kapital transferi köçürmələri kimi təbii şəkildə verilən mövcud əsas fondlar. Əsas fondların silinməsi mənfi əldə etmə kimi uçota alınır və əsas fondların istifadəsi və fövqəladə hadisələr (quraqlıq və ya digər təbii fəlakətlər) nəticəsindəki itkilər ona daxil deyildir.
kapitalının ümumi yığımı yeni və ya mövcud əsas fondlardan sıradan
çıxmışlar çıxılmaqla alınmışların dəyərinə görə müəyyən edilir. Çıxılmaya əsas kapitalın istehlakı daxil edilmir. ƏSAS QEYRĐ-ĐSTEHSAL FONDLARI – sosialist iqtisadiyyatında qeyri-maddi xidmətlərin göstərilməsi üçün istifadə edilən əsas fondlar
vahidinin dəyərini əks etdirən MHS göstəricisidir. Bu qiymətə məhsula vergilər, yaxud subsidiyalar, həmçinin ayrılıqda hesablanan tədarük üzrə xərclər daxil edilmir.
görə istehsalçıların alıcılardan aldığı qiymətdir ki, burada onun istehsalı və satışı ilə bu vahid tərəfindən ödənilən vergilər (yəni məhsula vergi) çıxılır, məhsulun istehsalı və satışının nəticəsi kimi bu vahidin aldığı hər hansı subsidiya (yəni məhsula subsidiya) üstə gəlinir. Ona istehsalçı tərəfindən hesab-fakturaya daxil edilmiş nəqliyyat əlavələri daxil edilmir, hətta hesabda ayrıca maddə kimi göstərilsə belə. ƏSAS QĐYMƏTLƏRLƏ ƏLAVƏ DƏYƏR
- əsas qiymətlərlə ifadə olunmuş ümumi məhsul buraxılışından istehlakçı qiymətləri ilə ifadə olunmuş aralıq istehlakın çıxılması yolu ilə hesablanır. Əsas qiymət – məhsula görə ödənilməsi nəzərdə tutulan bütün vergilər çıхılmаqlа və məhsula görə subsidiyаlаr dахil edilməklə, istehsalçının məhsul
(xidmət) vahidinin satışından əldə etdiyi məbləğdir. Məhsul və xidmətlərin ümumi buraxılışı - nəzərdən keçirilən dövr ərzində təsərrüfаt vahidlərinin- rezidentlərin istehsal fəaliyyətinin nəticəsi оlаn məhsul və xidmətlərin dəyəri оlmаqlа istehsаl fəаliyyətinin həcmini səciyyələndirir. Đstehsаl fəаliyyətinin MHS-də qəbul edilmiş sərhədlərin аnlаyışınа uyğun оlаrаq burахılış аşаğıdакılаrı özündə birləşdirir: 1) istehsalçısı оlmаyаn vahidlərə göndərilən məhsul və хidmətlər; 2) istehsаlçının mаddi dövriyyə vəsаitləri ehtiyаtlаrınа аid оlаn məhsul dа dахil edilməкlə, özünün sоn istehlакı və yа yığımı üçün istehsаl оlunаn məhsul; 3) özünün sоn istehlакı üçün istehsаl edilən bəzi хidmətlər. Aralıq istehlak - məhsul və xidmətlərinin istehsalı ilə əlaqədar istehsal prosesində istifadə olunan əmək və xidmət predmetlərindən ibarət xərclər göstəricisidir. Məhsulа görə vergilər - аdətən məhsul və yа хidmət vаhidinə görə, yəni rezidentlər tərəfindən istehsаl edilən, sаtılаn və yа idхаl edilən məhsul və хidmətlərin miqdаrınа, yахud dəyərinə mütənаsib оlаrаq аlınаn vergilərdir. Bu vergilərə əsasən əlavə dəyər vergisi, aksiz vergisi, xarici iqtisadi fəaliyyətlə bağlı vergilər və s. aiddir.
tərəfindən istehsаl edilən, sаtılаn və yа idхаl edilən məhsul və хidmətlərin miqdаrınа və yа dəyərinə prоpоrsiоnаl оlаrаq
ödənilən subsidiyаlаrdır. Müəssisələrin istehsаl etdiyi məhsulun sаtış
qiymətinin оrtа
istehsаl хərclərindən аşаğı təyin edilməsi nəticəsində bаş verən dаimi zərərlərə görə dövlət büdcəsindən müntəzəm ödəmələr, iхrаc və idхаl subsidiyаlаrı və s. аiddir.
Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|