Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- QĐYMƏT QOYAN (TƏYĐN EDƏN)
- QĐYMƏTDƏ MÖVSÜMĐLĐYĐN TƏRTĐB EDĐLMƏSĐ
- QĐYMƏTLƏNDĐRMƏ ANINDAKI VƏ- ZĐYYƏTĐNDƏ MÜƏSSĐSƏNĐN DƏYƏRĐ
- QĐYMƏTLƏNDĐRMƏNĐN DƏQĐQLĐYĐ GÖSTƏRĐCĐLƏRĐ
- standart xəta
- QĐYMƏTLƏRĐN QEYDĐYYATI
- QĐYMƏTLƏRĐN PROQNOZLAŞDIRIL- MASI
- QĐYMƏTLƏRĐN TƏNZĐMLƏNMƏSĐ
- QĐYMƏTLĐ DAŞLAR
- QĐYMƏTLĐ KAĞIZLAR BAZARI
- QĐYMƏTLĐ KAĞIZLARIN BURAXILIŞI
- QĐYMƏTLĐ KAĞIZLARIN BURA- XILIŞININ HƏCMĐ
- QĐYMƏTLĐ KAĞIZLARIN EMĐSSĐYASI
- QĐYMƏTLĐ KAĞIZLARIN EMĐTENTĐ
- QĐYMƏTLĐ KAĞIZLARIN NOMĐNALI
- QĐYMƏTLĐ KAĞIZLARIN TƏDAVÜLÜ
- QĐYMƏTLĐ METALLARIN AFFĐNAJI
- QĐYMƏTLĐLƏR (QĐYMƏTLĐ, DƏYƏRLĐ ŞEYLƏR) – (I)
|
kimidir. Düstur (1) və (2) üçün şərti işarələr q 1 –
hesabat dövründə məhsulun miqdarı, xidmətlərin alınması hallarının sayı; q 0 – baza dövründə məhsulun miqdarı, xidmətlərin alınması hallarının sayı; p
1 – hesabat dövründə məhsul, xidmət vahidinin qiyməti; p 0 – baza dövründə məhsul, xidmət vahidinin qiyməti; i – məhsulun, xidmətin qiymət indeksidir. Paaşe qiymət indeksi özündə cari dövrün fiziki həcmi üzrə ölçülmüş aqreqatlaşdırılmış qiyməti, ya da cari dövrdə dəyər üzrə ölçülmüş orta harmonik qiymət indeksini təmsil edir. Baza dövrünün çəkiləri əsasında qurulmuş düstur (Laspeyres düsturu):
= ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ = = 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0 1 ) / ( q p i q p q p p p q p q p q p p
(2) kimidir. Laspeyres qiymət indeksi özündə baza dövrünün fiziki həcmi
üzrə ölçülmüş aqreqatlaşdırılmış qiyməti, ya da baza dövründə dəyər üzrə ölçülmüş orta riyazi qiymət indeksini təmsil edir. Hal-hazırda çox vaxt statistika təcrübəsində standart Laspeyres düsturunun modifikasiyasına üstünlük verilir. Yeni forma belədir: I ∑
− − = i i t t t p q p q p p p 0 0 0 1 1 . ,
p t-1 q 0 =p 0 q 0 *p 1 /p 0 *p 2 /p 1 *......*p t-1 /p t-2 . Modifikasiya ondan ibarətdir ki, qiymət
dəyişmələri qiymətlər üzərində ardıcıl
müşahidələr əsasında hesablanır, yəni hər bir bazis çəkisi dövrün qiymət indeksinin son kəmiyyətinə vurulur. Bu üsul mal qrupları üzrə qiymət dəyişmələrinə müvafiq olaraq, onların mahiyyət qiymətlərindəki dəyişmələrin çəkilərinin natural əsasını daima qorumağa imkan verir. Bu ifadə
standart Laspeyres düsturu ilə
müqayisədə daha universal mahiyyət daşıyır, onda istehsal və satışın qeyri-stabil vəziyyətində malın əvəz etmə məsələsini sadələşdirən fasiləsiz hesablama silsiləsindən istifadə edilir. Qiymətlərin qeydiyyatı və konkret təmsilçi-mal üzrə qiymət indeksinin hesablanması ilə yanaşı, mal (xidmət) qrupları üzrə orta qiymət və orta qiymətin dəyişməsi də (“Orta qiymət indeksi”nə bax) hesablanır.
– qiymətqoymaya dair ümumi qəbul edilən elmi metodlar əsasında əsas fondların və digər əmlakın dəyərinin qiymətləndirilməsi ilə məşğul olan mütəxəssisdir. Adətən, mütəxəssis bir və ya bir neçə sahə üzrə ixtisaslaşır: daşınmaz əmlak, müəssisə (biznes), qeyri-maddi aktivlər, maşın və avadanlıqlar, nəqliyyat vasitələri, zərgərlik məmulatları, incəsənət əşyaları, əntiq əşyaları və bir sıra digər şəxsi əmlak növləri.
– yükün daşınması, gömrük tutmalarının və sığortanın ödənilməsi, habelə malın məhv olması və ya xarab olması riski üçün satıcının malların təyinat yerinə çatdırılmasınadək məsuliyyət daşıması üzrə bütün xərcləri özündə ehtiva edən qiymətdir.
edilir. Məhsulun konkret bir ayda qiymətinin bu məhsulun orta illik qiymətinə nisbətini özündə əks etdirir, mövsümi xarakter daşımayan qiymət dəyişmələri amilləri (həm təsadüfi, həm də qeyri- təsadüfi) əldə edilən qiymətdən çıxılır. Bu amillərin çıxılması iki mərhələdə aparılır: 1) qeyri-təsadüfi amillərin təsirinin hamarlanması (təcrübənin göstərdiyi kimi, bu amillər – aydan- aya keçən daimi dəyişmə prosesidir); 2) təsadüfi amillərin təsirinin hamarlanması (bu əməliyyat üçün, dörd ildən az olmamaqla, informasiyaya malik olmaq lazımdır).
ZĐYYƏTĐNDƏ MÜƏSSĐSƏNĐN DƏYƏRĐ - şirkətin mövcud vəziyyəti və yerləşdiyi yerdə mümkün alıcısının razılaşa biləcəyi, nəzərdə tutulan dəyər üzrə aktivlərin inventarlaşdırılma zamanı aldığı qiymətdir. Fəaliyyətdə olan müəssisənin dəyəri
şirkətdəki işlərin
vəziyyətindən asılı olaraq da müəyyənləşdirilə bilər.
391
QĐYMƏTLƏNDĐRMƏNĐN DƏQĐQLĐYĐ GÖSTƏRĐCĐLƏRĐ - parametrin həqiqi qiymətindən qiymətlərin mümkün
kənarlaşmasının kəmiyyət ölçüsünün xarakteristikasıdır. Qeyri-dəqiq qiymət ehtimalı (qiymətləndirilən parametrin onun həqiqi
qiymətinə uyğun
gəlməməsi) təsadüfi kəmiyyət kimi
onun mahiyyətindən irəli gəlir. Əsasında standart xətalar olan
dəqiqliyin kəmiyyət ölçülərinə
aşağıdakılar aiddir: a) standart xəta (µ) - mümkün kənarlaşma qiymətləri kəmiyyətinin parametrdən fərqini göstərir; b) seçmənin son xətası (∆ = t a µ). Bu praktiki olaraq, qiymətin parametrdən gözlənilən maksimum kənarlaşmasıdır. Yalnız nadir halda α ehtimalı ilə əmələ gələ bilən kənarlaşma (seçmənin xətası) ∆–dan böyük ola bilər. α ehtimalı o qədər az seçilir ki, birdəfəlik həyata keçirilmədə əmələ gələn mümkün xəta həddini keçən kənarlaşmaya fikir verməmək olar; c) etibarlılıq intervalının kəmiyyəti ± t µ (QP = 0,9545 t = 2; P = 0,95 t = 1,96 olduqda, t - arzu olunan etibarlılıq ehtimalına uyğun olan normal paylanmanın kvantilidir). O, naməlum parametr yerləşən diapazonu göstərir; ç) nisbi dəqiqlik göstəricisi – nisbi standart xətadır (qiymətin variasiya əmsalıdır). Bu göstərici mütləq dəqiqlik kəmiyyətinin riyazi gözlənilən təsadüfi kəmiyyətə nisbəti kimi hesablanır. Nisbi dəqiqliyin ölçüləri qiymətin parametrdən neçə faiz (ehtimal və ya maksimum) kənarlaşa bilməsini göstərir; d) göstərilən göstəricilərdən başqa, standart xəta əsasında seçmənin strukturunun onun xətasının kəmiyyətinə ümumi təsirini əks etdirən bir sıra digər göstəricilər də hesablanır. Bu göstəricilərə aiddir: plan faktoru – seçmənin həyata keçirilmiş planı üçün standart xətasının və həmin həcmin sadə təsadüfi seçməsinin standart xətasına nisbəti kimi müəyyən edilir; “planın effekti (təsiri)” (“plan faktoru”nun qiymətcə bərabər ölçüsü) – faktiki dispersiyanın sadə təsadüfi seçmənin dispersiyasına olan nisbəti kimi müəyyən edilir (bəzi hallarda “dizayn” “effekt” kimi də adlanır; Lesli Kiş (1965) tərəfindən təklif olunmuş
nəzərə alınmaqla hesablanır.
qanunlarının qiymətlərinə irəli sürülmüş əsas tələblərdən biridir. Əgər qiymət paylanma qanunu, ya da qiymətləndirmə parametrlərinə yönəldilmişdirsə (ehtimal üzrə), onda o əsaslı adlandırılır. Qiymətlərin əsaslılığının xüsusiyyəti seçmənin kifayət qədər böyük həcmdə olduğu vaxt
naməlum parametrlərin qiymətlərini qiymətlərin əsaslılığı nöqtəsi ilə dəyişdirməyə imkan verir. Məsələn, baş orta və baş dispersiyanı orta hesabi seçmə və seçmə dispersiya ilə dəyişmək mümkündür.
QEYDĐYYATI
– iqtisadiyyatın istehsal və istehlak sektorlarında əmtəələrin (xidmətlərin) – təmsilçilərin formalaşdırılmış dəstinə daxil olan əmtəələrin (xidmətlərin) qiymətləri haqqında məlumatların yığılması üsuludur.
Baza müəssisələrinin seçmə reprezentativ məcmusunda həyata keçirilir
– ayrı-ayrı iqtisadi elementlər üzrə qiymətlərin tərkibinin qruplaşdırılmasıdır. Qiymətin əsas elementi maya
məhsulu üzrə maya dəyərinə ehtiyatların təkrar istehsalı (geoloji-kəşfiyyat və axtarış işləri) üzrə xərclər və yeraltı sərvətlərdən istifadə hüququna görə ödənişlər daxildir. Sənayenin bir sıra sahələrində investisiyaya çəkilən xərclər maya dəyərinə daxil edilir ki, bu da mərkəzləşdirilmiş sahə
fondlarına köçürülür və kapital
qoyuluşlarının mənbəyi olurlar (neft və qaz sənayesi, energetika, qara və əlvan metallurgiya). Qiymətin quruluşuna maya dəyəri ilə yanaşı, tələb və təklifin təsiri altında yaranan sərbəst (bazar) qiymətlərində (tariflər) yaranan mənfəət və tənzimlənən qiymətlərlə (tariflərlə) normativ mənfəət də daxil edilir. Son illərdə qiymət quruluşuna həm də əlavə dəyərə vergi daxil edilir.
Əhaliyə əmtəələrin (işlərin, xidmətlərin) satışı əlavə dəyər vergisinin (ƏDV) məbləğini özündə birləşdirən qiymət və tariflər üzrə həyata keçirilir. Əmtəələrin ayrı-ayrı növlərində (məsələn; avtomobillər, likör-araq məmulatları, şampan, kürü, siqaretlər, zərgərlik məmulatları, farfor, büllur, xalçalar və s.) qiymətin quruluşuna aksiz də daxil edilir. Məhsulun tədarük müəssisələri tərəfindən satışı zamanı qiymətin quruluşunda tədarük artımları, əhali istehlakı mallarının və qida məhsullarının ticarət təşkilatları tərəfindən satışı zamanı isə ticarət əlavələri nəzərə alınır. Daxili bazarın idxal məhsullarına olan qiymət quruluşu aşağıdakılardan ibarətdir: idxal
ödənişinə dair sənədlərin tərtib edilmə tarixindən, Mərkəzi Bankın təyin etdiyi kursla müqavilə qiymətindən; əlavə
xərclərdən (nəqliyyat, ekspeditor, sığorta, bank borclarından istifadəyə görə
manatla faiz
ödənişləri); gömrük
ödənişlərindən; xarici
iqtisadi təşkilatlar tərəfindən mərkəzləşdirilmiş (baş) sifarişçinin
392
razılığı ilə
müəyyən edilən
komissiya mükafatlandırmasından (manatla); qoyulmuş vergilərdən (ƏDV, aksiz və s.); bazarın konyunkturası nəzərə alınmaqla, gəlirlərdən.
iqtisadiyyatın inkişaf perspektivlərinin müəyyən edilməsini, ümumilikdə iqtisadiyyatda və ya onun ayrı-ayrı bölmələrində ümumi
qiymət dinamikasını müəyyənləşdirən proqnoz
hesablamalarının aparılmasından ayrıca həyata keçirmək mümkün deyildir. Perspektiv üçün qiymətlərin dinamikasının qiymətləndirilməsində gözlənilən qiymət dəyişikliklərinin aşağıdakı tərkib hissələrinin təyin edilməsi tələb olunur: qiymətin fon səviyyəsinin, onların dəyişməsinin mövsümi tərkib hissəsinin, hadisəli tərkib hissəsinin (məsələn, siyasi vəziyyətin inkişaf variantları), mümkün qeyri-dəqiq amilləri özündə birləşdirən qalıq tərkib hissəsini. Qiymətlərin dinamikasının proqnozlaşdırılması iki əsas
metoddan istifadə etməklə həyata keçirilir: proqnoz qiymətlərinin ekspert hesablanması; qiymətlərin perspektiv dinamikasına təsir edən iqtisadi göstəricilərin (daxili valyutaya nisbətən xarici valyutanın məzənnəsi, əhalinin adambaşına düşən orta gəliri, istehsal sektorunda qiymətlərin dinamikası, ölkədə işsizliyin səviyyəsi və s.) ayrı- ayrı amillərə görə proqnozlaşdırılmasının standart paketləri əsasında riyazi modelləşdirilməsi metodundan istifadə edilməsi.
SƏRBƏSTLƏŞDĐRĐL- MƏSĐ (liberallaşdırılması) - əsasən istehsal- texniki təyinatlı məhsulların, əhalinin son istehlakı mallarının, iş və xidmətlərin sərbəst
keçidin tətbiq edilməsidir. Bazar iqtisadiyyatının əsas şərtlərindən biri olmaqla, qiymətlərin sərbəstləşdirilməsi, tələb və təklifi nəzərə almaqla, bazarın tarazlaşdırılmasına imkan yaradır.
– dövlət və yerli idarəetmə orqanları tərəfindən istehsalda strateji zəruri əmtəələrə və iqtisadiyyatın istehlak sektorunda sosial- əhəmiyyətli əmtəələrə qiymətlərin müəyyən edilməsi və onlara yenidən baxılması hüquqlarını özlərində saxlamasıdır.
işlənilmiş və işlənilməmiş şəkildə olan təbii almaz, zümrüd, yaqut, sapfir, aleksandrit aiddir.
– qiymətli kağızın sahibi hesab olunan fiziki və ya hüquqi şəxslərdir.
– (I) - ümumi əlamətlə birləşmiş pul və ya əmtəə sənədləridir, yəni bu sənədlər əmlak hüququnun verilməsi üçün müəyyən məbləğdə pulun, mənfəət payının, əmtəənin və s. alınmasına imkan verir. Qiymətli kağızların iqtisadi rolu sənaye, ticarət və bank kapitalının dövr etməsinin fasiləsizliyini, büdcə gəlirlərinin və xərclərinin hərəkətinin müntəzəmliyini təmin etməkdən ibarətdir. Kapitalın mövcudluğunun bu forması onun mal, məhsuldar və pul formasından fərqlənir. Qiymətli kağızların funksional xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: tədavül
və satıla
bilmə qabiliyyəti. (II) - qısamüddətli gəlir qazanmaq üçün əldə edilir. Onlar əməliyyatın satılma və etibarlılığına zəmanətlə və ya zəmanətsiz bazarda alqı-satqı predmeti ola bilər.
alqı-satqısı üzrə iqtisadi münasibətlərdir.
- hüquqi və ya fiziki şəxslərin malik olduğu müxtəlif növ qiymətli kağızların məcmusudur.
FAT, TƏSĐSEDĐCĐ (MÜƏSSĐSƏ) MÜKA- FATI, SƏHMLƏRĐN NOMĐNAL KURS- LARINA ƏLAVƏLƏR – səhmdar kapitala daxil olmayan kapitaldan gəlirlərin bir hissəsidir. Məsələn, qiymətli kağızlar üzrə
mükafat səhmdarlar arasında bölüşdürülən, səhmlərin və ya səhmlər paketinin nominal dəyərindən artıq olan buraxılış qiymətidir.
eyni emissiya şərtləri və bir dövlət qeydiyyat nömrəsi olan bir emitentin qiymətli kağızlar məcmusudur.
yerləşdirilməsinin (emissiyasının) ümumi
dəyəridir.
– səhmdar cəmiyyətlərin təxsisi, tənzimləmə kapitalının artması və istiqrazların buraxılması 393
zamanı qiymətli kağızların ilkin
yerləşdirilməsidir. Qiymətli kağızların açıq
emissiyası – qiymətli kağızların bütün arzu edənlər
arasında paylanmasıdır. Qiymətli kağızların qapalı emissiyası – qiymətli kağızların məhdud sayda
investorlar arasında yerləşdirilməsidir. Qiymətli kağızların emissiyasına daxildir: qiymətli kağızların buraxılışı haqqında qərarın qəbul edilməsi, onun qeydiyyatı, emissiya prospektinin işlənib
hazırlanması, onun qeydiyyatı, qiymətli kağızların nəşri (açıq emissiyada) və ilkin investorlar arasında yerləşdirilməsi (buraxılışı), emissiya nəticələri haqqında hesabatın qeydiyyatı.
qiymətli kağızların sahibi qarşısında onlarda təsbit edilmiş hüquqların həyata keçirilməsi üzrə öz adından öhdəliklər daşıyan hüquqi şəxs, icra hakimiyyəti və ya bələdiyyə orqanıdır.
– qiymətli kağızın özündə göstərilmiş və (və yaxud) onun
layihəsində bəyan edilmiş
dəyəridir.
– qiymətli kağızlara mülkiyyət hüquqlarının keçməsinə səbəb olan mülki-hüquqi əqdlərin bağlanmasıdır.
vəziyyətdə, o cümlədən külçə və affinaj olunmuş (saflaşdırılmış, təmizlənmiş halda), habelə
xammalda, xəlitələrdə, yarımfabrikatlarda, sənaye məhsullarında, kimyəvi birləşmələrdə, zərgərlik və digər məişət məmulatlarında, sikkələrdə, qırıntılarda, istehsal və məişət tullantılarında olan qızıl, gümüş, platin və platin qrupu metalları (palladium, iridium, osmium,
rodium və
rutenium) daxildir. Qiymətli metaların hasilatı, istehsalı, satışı ilə bağlı məlumatların statistikası aparılır.
– hasil edilmiş qiymətli metalların qarışıqlardan və kənar komponentlərdən təmizlənməsi, qiymətli metalların dövlət standartlarına, texniki şərtlərə və beynəlxalq standartlara uyğun keyfiyyətə çatdırılması prosesidir.
ŞEYLƏR) – (I) - uzunmüddətli istifadə üçün baha qiymətli mallardır. Onlar zaman müddətində aşınmırlar, bir qayda olaraq, istehlak və ya istehsal üçün istifadə edilmirlər. Onlar dəyərin saxlanması vasitəsi kimi əldə edilirlər. Belə ki, onların dəyəri qiymətin ümumi səviyyəsinə nisbətdə azalmamalıdır. Baha qiymətli metallar, daşlar
və onlardan zərgərlik məmulatları, incəsənət əsərləri və s. qiymətlilər hesab edilirlər. MHS-də qiymətlilərin alınması istehlaka xərclər kimi deyil, aktivlərin ayrı-ayrı kateqoriyalarının əldə edilməsi kimi əks olunur. (II) - əsasən istehsal və ya istehlak üçün istifadə edilməyən aktivlərdir, normal şəraitdə vaxt keçdikcə dəyişmir, əsas etibarı ilə dəyərinin saxlanması üçün alınır və saxlanılır. Onları vaxt keçdikcə qiymətlərinin sabit qalacağı və digər əmtəə və xidmətlərə nisbətən daha da artacağı ümidi ilə saxlayırlar. Başqa sözlə, güman edilir ki, qiymətlilər öz real dəyərlərini saxlayacaqlar, hətta bir müddət bu real qiymət aşağı düşə bilər. Onlara aiddir:
- müəssisələr tərəfindən istehsal üçün ehtiyatlar kimi istifadə olunmayan qiymətli metallar və daşlar; - əntiq şeylər (antikvarlar) və incəsənət əsərləri (əntiq şeylərlə) və incəsənət əsərlərinə bərabər götürülən şəkillər (tablolar), heykəllər və s.); - qiymətli daşlardan və metallardan hazırlanmış, əhəmiyyətli dəyərə malik kolleksiyalar və zərgərlik məmulatları kimi digər kateqoriyalara aid edilməyən qiymətlilər.
Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|