Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Müvəqqəti olaraq işləməyən şəxslər
- Fəhlələr
- MUZDLU ĐŞÇĐLƏR TƏRƏFĐNDƏN ĐŞLƏNMĐŞ SAATLARIN MĐQDARI
- MUZDLU ĐŞÇĐLƏRĐN ƏMƏK HAQQI
- MUZDLU ĐŞÇĐLƏRĐN SAYI
- MUZDLU ĐŞÇĐLƏRĐN SOSĐAL SIĞORTAYA AYIRMALARI (ÜZVLÜK HAQLARI)
- MÜAYĐNƏ OLUNAN MƏCMU
- MÜCƏRRƏD MAŞIN
- MÜCƏRRƏD ÜSUL
- MÜDĐR (MENECER)
- MÜƏSSĐSƏ HÜQUQ OBYEKTĐ KĐMĐ
- MÜƏSSĐSƏ ĐQTĐSADĐ ANLAYIŞ KĐMĐ
- MÜƏSSĐSƏ ĐQTĐSADĐ KATEQORĐYA KĐMĐ
- MÜƏSSĐSƏ, FĐRMA, ŞĐRKƏT - 1)
- MÜƏSSĐSƏDƏN KƏNARDA ĐSTĐFADƏ OLUNAN NƏQLĐYYAT VASĐTƏLƏRĐ - (NƏQLĐYYAT PARKI)
- MÜƏSSĐSƏLƏR QRUPU
- MÜƏSSĐSƏLƏR STATĐSTĐKASI
|
Müvəqqəti işə düzəltmə üzrə xidmətlər tərəfindən işə götürülən şəxslər. Onların faktiki işlədikləri müəssisənin aid olduğu sahəyə deyil, onları işə götürən xidmətin aid olduğu sahəyə daxil edilməlidirlər;
formal olaraq işə aidiyyəti olduqda, bu, onunla ifadə olunur ki, ya onlar əmək haqqı almaqda davam edirlər və onların müvəqqəti olaraq işə çıxmamalarının səbəbi aradan qaldırıldıqdan sonra işə qayıtmalarına zəmanət verilmişdir, ya da işə qayıtmaları haqqında razılaşma mövcuddur. Bu kateqoriyaya xəstəlik, zədə alma, məzuniyyətə çıxma, tətilə və təhsillə əlaqədar məzuniyyətə çıxma, uşağın anadan olması və ya uşağın xəstələnməsi səbəbindən işləməyən şəxslər
daxildir. Natamam iş vaxtı işləyənlər, mövsümi işçilər, tətil edən işçilər və ya qısamüddətli icazəsiz işdən gedənlər muzdlu işçilər kateqoriyasına daxildir, uzunmüddətli icazəsiz işdən gedənlər isə buraya daxil edilmirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, burada Avropanın MHS- də qəbul edilmiş daha geniş təriflərdən istifadə olunur. Sonuncuya onların əsas fəaliyyəti hesab edilən, sərbəst sahibkarlıqla məşğul olan muzdlu işçilər daxil
edilmirlər. Milli
hesabların məqsədləri üçün bu şəxslər yalnız özüməşğul kimi təsnifləşdirilirlər. Müəssisələr statistikasında isə onlar, öz işlərinə uyğun olaraq, işçilərin hər bir kateqoriyasına daxil edilirlər. Muzdlu işçilər həmçinin aşağıdakı kateqoriyalara bölünə bilər:
(“mavi yaxalıqlılar”), Qulluqçular: əsasən qeyri-fiziki işlə məşğul olan işçilər (“ağ yaxalıqlılar”). Fəhlə və qulluqçular: işçi o zaman müşahidə olunan vahidin fəhlə və ya qulluqçusu sayılır ki, onlar işin harada (istehsalçı vahidin ərazisi daxilində və ya ondan kənarda) görüldüyündən asılı olmayaraq, bu vahiddən əmək haqqı alırlar. Fəhlə və qulluqçular muzdlu işçilərin böyük bir hissəsini təşkil edirlər. Bu aqreqat (hissə) daha çox məlumdur, nəinki, “haqqı ödənilməyən işçilər”; bu dəyişkən kəmiyyətdə dəyişmələr yalnız müəssisələrin sayı ilə əlaqədar deyil, həm də iqtisadi fəallığın səviyyəsi ilə bağlıdır; buna görə də bu dəyişkən kəmiyyət öz böyüklüyünə münasibətdə və
öz dəyişkənliyinə (tendensiyasına) münasibətdə çox əhəmiyyətlidir.
ĐŞÇĐLƏR TƏRƏFĐNDƏN ĐŞLƏNMĐŞ SAATLARIN MĐQDARI – hesabat dövründə müşahidə olunan vahid
tərəfindən məhsulların istehsalı üçün faktiki işlənmiş saatların ümumi miqdarını özündə əks etdirir. Ödənilmiş, lakin işlənməmiş saatların miqdarı, məsələn, illik məzuniyyətlər, bayram və xəstəlik günlərinin saatlarının miqdarı, həmçinin nahar fasilələrinə, ev və iş yoluna sərf olunan vaxt çıxılır. Normal iş saatlarında faktiki işlənmiş saatlar, bu vaxta
əlavə işlənmiş saatlar, iş
yerinin hazırlanmasına sərf olunan vaxt və iş günü ərzində istirahət üçün ayrılan kiçik fasilələr bu göstəriciyə daxil edilir. Əgər faktiki işlənmiş saatların dəqiq miqdarı məlum deyilsə, onu iş saatlarının nəzəri miqdarı və işçilərin iş yerlərində olmamalarının (xəstəlik, uşağa baxmaq və s. səbəbdən) orta əmsalı əsasında hesablamaq olar.
– hesabat dövrü ərzində yerinə yetirdiyi işə görə müəssisə tərəfindən pul və ya natura şəklində
465
muzdlu işçiyə ödənilən haqqın ümumi məbləği kimi müəyyən edilir.
müqaviləsi əsasında muzdlu şərtlərlə işləyənlərin sayıdır, iş yerlərinin sayı kimi hesablanır və orta illik kəmiyyət kimi ölçülür.
– (I) - muzdlu işçilərin sosial təminat fondlarına, sığorta təşkilatlarına və ya onların sosial sığorta proqramları ilə idarə olunan institusional vahidlərinə ödədikləri
fondlarına və sosial sığortanın xüsusi fondlarına ödənişlərdir. Onlar iş yerinə yetirildiyi və sosial sığortaya ayırmaların ödənilməsi üzrə öhdəçilik meydana çıxdığı anda nəzərə alınır. Muzdlu işçilərin sosial sığortaya ödəmələrinə daxildir: hər bir müəyyən dövrdə ödənilən faktiki ayırmalar, + xüsusi fondlar halında xüsusi mülkiyyət (sığorta polisləri sahiblərinə aid olan və verilən proqramlarda iştirak edən muzdlu işçilər tərəfindən alınan) gəlirlərindən əlavə ayırmalar, çıxılsın (-) müvafiq xidmətlərin ödənişi.
olaraq gəlir gətirən işlə təmin edən şəxslərdir. Onların (və ya onların ailələrinin) gəliri bilavasitə mal və xidmətlərin istehsalı üzrə fəaliyyətlərinin nəticələrindən asılıdır. Bu şəxslər müəssisənin əmlakına sahib olmaqla, onun fəaliyyətinə təsir göstərən idarəetmə qərarlarını özləri qəbul edirlər və ya bu səlahiyyəti başqalarına verirlər, lakin istənilən halda, müəssisənin müvəffəqiyyəti üçün tam cavabdehlik daşıyırlar. Muzdsuz işləyənlər işverənə və fərdi əsasda işləyənlərə bölünürlər. Muzdsuz işləyənlərə həmçinin əməyi ödənilməyən ailə üzvləri də aid edilirlər.
– tarixi abidələrin, mədəni və təbii obyektlərin komplektləşdirilməsini, uçotunu, saxlanmasını, tədqiqatını və təbliğatını həyata keçirən
elmi-tədqiqat və
mədəni-maarif müəssisəsidir. Muzeylər aşağıdakılara görə bölünürlər: yerləşdiyi yerə görə - ölkə, muxtar respublika, şəhər, rayon, kənd əhəmiyyətli; profil qrupuna və tipinə görə - tarixi, bədii, ədəbi, təbii- elmi,
texniki, arxitektura, kompleks (ölkəşünaslıq), muzey-qoruq, sahə və s. Statistika hesabatları aşağıdakı göstəriciləri əks etdirir: növlər üzrə bölünməklə, əsas muzey fondunda saxlanılan vahidlərin (rəssamlıq, qrafiki, heykəltəraşlıq, tətbiqi incəsənət məmulatları, sənədlər, qiymətli metallar və s.)
sayı; ekspozisiyalarda (sərgilərdə) eksponatların sayı, həmçinin elmi-maarifləndirmə işlərinin göstəriciləri, sərgilərin sayı, sərgiyə gələnlərin sayı; muzey işçilərinin sayı və tərkibi, muzey sahələrinin rayonlar üzrə, maliyyə vəsaitlərinin daxil olması və istifadəsi göstəricilərini. Yekun məlumatlar ərazilər, tabeçilik, muzeylərin profil qrupları və növləri üzrə işlənir.
– seçmənin həyata keçirildiyi məcmudur; nəzəri cəhətdən öyrənilən məcmu ilə eyni olmalıdır, amma təcrübədə ondan fərqli də ola bilər. Məsələn, seçmənin əsaslarının tərtibində siyahılardan, kartotekalardan, ailələrin elektron siyahısından, telefon sorğusundan və s. istifadə olunur. Bu materiallarda real fəaliyyətdə olan obyektlər qismən olmur, ya da praktiki mülahizələrə görə, yaxud da münasiblik üçün öyrənilən məcmu ilə müqayisə üzrə məhdudlaşdırılır. Belə hallarda seçmə üzrə əldə edilmiş nəticələr yalnız müayinə olunan seçməyə, yəni seçmənin əsasında tərtib edilən hissənin məcmusuna aid edilir.
maşını real maşın yaratmadan onun tərkibinə daxil olan resurslara və bu resurslar arasındakı qarşılıqlı təsirə əsaslanaraq təyin edilir .
- istifadəçi tərəfindən tamamilə sona çatdırılmış kimi
göstərilən mücərrəd nəticədir.
təşkilatların hərbi ehtiyaclardan mülki ehtiyaclara keçməsi nəticəsində azad olmuş
istehsal güclərinin, elmi-texniki potensialın və əmək ehtiyatlarının qismən
və ya
tamamilə istiqamətinin dəyişməsidir. Konversiyanın əsas məqsədi – iqtisadiyyatın ən vacib sahələrinin yenidən təchiz edilməsinin, ixrac potensialının inkişafının və iqtisadiyyatın məhsulun ixracından asılı olmasından azad edilməsinin təmin olunması məqsədilə yüksək texnologiyalı və rəqabətə davamlı mülki məhsulların hazırlanmasının və kütləvi istehsalının təşkilidir.
- 1) Müəssisənin səlahiyyətli işlər müdiri qismində şirkətə operativ rəhbərliyi həyata keçirən şəxsdir (“Müəssisənin
2) Şirkətin və ya məhdud məsuliyyətli ortaqlığın, qeyri-məhdud məsuliyyətli şirkətin, yaxud mülki şirkətin rəhbəri (direktoru): şirkəti idarə edən şəxs;
466
3) Müəssisələr registri istisna olmaqla, bu terminin digər mənası tez-tez işlədilir, məsələn, etibardan (reputasiya) istifadəyə cavabdeh olan şəxs (qudvill): mövcud müqavilə idarəetmə haqqında müqavilə adlanır (“Đdarəetmə haqqında
– müəssisənin fəaliyyəti üçün nəzərdə tutulmuş, bütün əmlak çoxluğunu özündə birləşdirən,
istifadə olunan müəyyən əmlak kompleksidir. Hazırda fəaliyyətdə olan qanunvericilikdə müəssisəyə hüquq subyektinin təşkilati-hüquqi formalarından biri kimi, o cümlədən dövlət unitar müəssisəsi, bələdiyyə unitar müəssisəsi, dövlət müəssisəsi kimi baxılır.
müxtəlif əmlak kompleksidir. Müəssisə bütövlükdə və ya onun bir hissəsi, ona olan sahibkarlıq hüququnun müəyyən edilməsi, dəyişməsi və ləğv edilməsi (hazırda çox vaxt müəssisənin özəlləşdirilməsi ilə əlaqədar onun satılması) ilə əlaqədar alış-veriş, girov (ipoteka), icarə obyekti və digər sövdələşmə obyekti ola bilər. Xüsusi müəssisə varislik üzrə verilə bilər.
KĐMĐ – gəlir qazanmaq və onu maksimuma çatdırmaq məqsədi ilə bazar iqtisadiyyatında fəaliyyət göstərən, mal və (və ya) xidmətlərin istehsal və satışı ilə məşğul olan iqtisadi agentlər və ya şəxslərdir. Bazar iqtisadiyyatında istehsal dedikdə, maddi istehsal və ya xidmət sahəsində fəaliyyətindən asılı olmayaraq, gəlir gətirən istənilən fəaliyyət növü
nəzərdə tutulur. Müəssisələr əmtəə yaratmaq və xidmət göstərmək üçün istehsal amillərindən istifadə edir ki, onlardan da əmək, kapital və təbii ehtiyatlar əsas sayılır. Đstehsalda istifadə olunan əmək, sərf olunan vaxt və işçilərin ixtisası nöqteyi- nəzərindən qiymətləndirilir. Material ifadəsində kapital məsrəfi özündə binaların, tikililərin, ötürmə
qurğularının, avadanlıqların və s.
istifadəsini əks etdirir. Təbii ehtiyatların əsas tərkib hissəsi istehsal prosesində istifadə olunan torpaq və onun yeraltı sərvətləridir.
Đstehsal amillərinin dəyəri əsas etibarı ilə bazardakı tələb və təklif vasitəsilə müəyyən edilir. Đstehsalçının malik olduğu istehsal amilləri arasındakı qarşılıqlı münasibət və texnologiyanın müəyyən səviyyəsində istehsal olunan əmtəə və xidmətlərin optimal həcmi Q = F (L, K, R) istehsal funksiyası ilə ifadə olunur. Burada Q – maksimuma çatdırılmış nəticə; F – istehsal funksiyası əmsalı;
amilləridir.
Mülkiyyətçinin təşkilati-hüquqi formasından, adından və fəaliyyət növündən asılı olmayaraq, Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə uyğun olaraq yaratdığı hüquqi şəxs, onun filialı, nümayəndəliyidir. 2) Müəssisə qərarların, xüsusilə özünün cari ehtiyatlarından istifadə edilməsi üzrə qərarların qəbul edilməsində müəyyən müstəqilliyə malik olan mal və xidmət istehsalçısının təşkilati vahidi hesab edilir. Müəssisə bir və ya bir neçə yerdə, bir və ya bir neçə fəaliyyət növünü həyata keçirir. Bu müəyyənləşdirmə müəssisələr və hüquqi vahidlər arasındakı münasibətlər haqqında tamamlanır: müəssisə ya bir hüquqi vahidə, ya da yuxarıda göstərilən meyarlara cavab
verən hüquqi
vahidlərin ən
kiçik birləşməsinə (kombinasiyasına) uyğun gəlir. Statistik vahidlər haqqında və registrlərin uyğunlaşdırılması (harmonizasiyası) haqqında əsasnamələr bu münasibətləri müxtəlif qaydada təyin edir: - müəssisə bir və ya bir neçə hüquqi vahidə aiddir; - hüquqi vahid müəssisəyə görə cavabdehlik daşıyır; - hüquqi vahid həmişə müəssisənin hüquqi əsası sayılır. Bu müəyyənləşdirmə aşağıdakı kimi başa düşülür: hüquqi vahid bir və yalnız bir müəssisənin (müəyyən milli ərazidə) əsas hüquqi əsası hesab edilir; istisna yalnız dövlət inzibati idarələri bölməsində təsnifləşdirilən müəssisələr üçün ola bilər. Müəssisə Đqtisadi Fəaliyyət Növləri Təsnifatı (ikinci versiya) sistemindəki əsas fəaliyyətinə müvafiq olaraq təsnifləşdirilir. Müəssisələrə yalnız göstərilən müddət ərzində faktiki öz fəaliyyətlərini həyata keçirən vahidlər aid edilir. Buna görə də, fəaliyyətə hələ başlamayan fəaliyyətsiz vahidlər bura daxil edilmir. Müəssisə tam uçot sisteminə malik olduğundan, o, əlavə dəyər, ümumi mənfəət və şirkətin əsas hesablarında hesablanan digər aqreqatlar kimi göstəricilərin əldə olunması üçün, bütün zəruri məlumatların təmin edilməsində daha münasib vahid hesab edilir.
edilməsi” maddəsinin altbölməsidir. Ona müəssisədən kənarda istifadə edilən bütün avtonəqliyyat və gəmi vasitələri, fərdi istifadə üçün
avtomobillər, yük
avtomobilləri və
467
avtobuslar, həmçinin bütün növ avtomobillər, gəmilər, dəmir yolu vaqonları və s. daxildir.
– (I) bir-biri ilə hüquqi və ya maliyyə əlaqələri ilə bağlı olan müəssisələr assosiasiyasıdır. Müəssisələr qrupunun istehsal, satış, mənfəət, siyasət və digər məsələləri üzrə qərar qəbul etmək üçün bir və ya bir neçə mərkəzi ola bilər. Onlar maliyyə və vergi ödənişlərinin idarə olunmasının bəzi cəhətlərini mərkəzləşdirə bilirlər. Müəssisələr qrupu
özlüyündə ona daxil olan vahidlərdə seçim edilməsində kömək edən iqtisadi törəməni əks etdirir.
tərəfindən birbaşa və ya dolayısı ilə nəzarət olunan müəssisələr qrupundan ibarət statistik vahiddir. Müəssisələr qrupunda istehsal, satış və gəlir siyasəti haqqında qərar qəbul edən bir neçə mərkəz ola bilər. Müəssisələr qrupu ona daxil olan qarşılıqlı əlaqədə olan vahidlərə aid qərar qəbul etmək hüququ olan iqtisadi vahid hesab edilir.
- iqtisadi statistikanın mühüm hissəsi olmaqla, təsnifatlar sistemi və müəssisələr registri kimi statistik təməllər üzərində qurulan, göstəricilər sisteminin əsasını beynəlxalq səviyyədə uzlaşdırılmış tərif və anlayışlar təşkil edən, struktur (illik), qısamüddətli (cari) və konyunktur (keyfiyyət göstəricilərinə əsasalanan) statistika müşahidələrini inzibati statistika ilə əlaqələndirərək onlardan qidalanan, iqtisadiyyatda baş verən kütləvi hadisə və proseslərin kəmiyyət və keyfiyyət tərəflərini özündə əks etdirən informasiya sistemidir. Avropa Statistika Bürosunun anlayışlarına görə,
demoqrafik məlumatlardan başlamış, məşğulluq məlumatları və milli hesabdarlığadək olan bütün fəaliyyətləri əhatə edir. Müəssisələr statistikası istifadəçiləri müəssisələrin fəaliyyəti və rəqabət qabiliyyətliliyi haqqında statistik məlumatlarla təmin edir. Bu məlumatlar - 1) müəssisələrin strukturu və onların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsinin; 2) müəssisələrin fəaliyyəti ilə bağlı meyllərin; 3) istehsal və müəssisələrin sahibkarlıq fəaliyyətinin digər amillərinin; 4) bazarın və sahibkarlığın inkişafının regional, milli, ictimai və beynəlxalq; 5) kiçik və orta müəssisələrin işinin təhlili zamanı istifadə edilə bilər. Müəssisələr statistikası sisteminin Azərbaycanda yaradılmasını şərtləndirən əsas amil - keçmiş SSRĐ-də tətbiq olunan və planlı iqtisadiyyat üçün nəzərdə tutulmuş Xalq Təsərrüfatının Balansı (XTB) sisteminin əvəzinə 1993-cü ildən Milli Hesablar Sisteminin (MHS) tətbiqi olmuşdur. XTB-dən fərqli olaraq, MHS – ölkənin ümumi milli gəlirini və ümumi daxili məhsulun istehsalını, bölüşdürülməsi və istifadəsini əks etdirən, məntiqi cəhətdən ardıcıl və inteqrasiya olunmuş hesab və cədvəllər məcmusundan ibarətdir. Bu sistem XX əsrin ortalarında yaradılaraq bazar iqtisadiyyatının makrosəviyyədə təsviri və təhlili üçün inkişaf etmiş dünya ölkələrində istifadə olunan əsas informasiya sistemidir. Onun göstəriciləri və təsnifatları bazar iqtisadiyyatının strukturunu və seqmentlərini əks etdirir.
vəzifələri aşağıdakıları əhatə edir. Məqsədlər: - Milli Hesablar Sistemi
səviyyəsində makroiqtisadi göstəricilərin formalaşdırılması üçün zəruri yeni məlumatların əldə edilməsi; - beynəlxalq analoqlar əsasında işlənib hazırlanmış milli təsnifatlar sistemi və müəssisələr registrinin yaradılması və tətbiqi; - milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadi sistemində tutduğu yerin
müəyyənləşdirilməsi üçün
ölkələrarası müqayisələrin təmin edilməsi; - statistik göstəricilər sistemi anlayışlarının beynəlxalq təriflər əsasında qurulmasının təmin edilməsi və təkmilləşdirilməsi; - statistik hesabat formalarının sayının azaldılması, unifikasiyası; - respondentlərə düşən statistika yükünün azaldılması. Vəzifələr: - iqtisadi siyasətin formalaşdırılması, müxtəlif dövlət proqramlarının işlənib hazırlanması ilə bağlı qərarların qəbulu üçün dövlət idarəetmə orqanlarına zəruri məlumatların təqdim olunması; - ölkənin iqtisadi ehtiyatlarının, onların quruluşu və dinamikasının, iqtisadiyyatın sahələr üzrə bölgüsünün daim statistik öyrənilməsi və təhlili; - iqtisadi prosesin əsas nəticələri, iqtisadi artım sürəti, istehsal edilən məhsulun həcmi və quruluşunun təhlili; - iqtisadiyyatın əsas sahələrində müəssisələrin fəaliyyətinin nəticələri, mühüm məhsulların istehsalı və xidmətlərin göstərilməsi haqqında aktual məlumatların əldə edilməsi; - təsərrüfat subyektlərinin xarakteristikalarının təhlili; - iqtisadi inkişafın əsas yekunları və meylləri haqqında ictimaiyyətin məlumatlandırılması. Müəssisələr statistikası sisteminin əsasını 3 təməl - təsnifatlar sistemi, müəssisələr registri və mühasibat uçotunun ümumi hesab planı təşkil edir.
Müəssisələr statistikasının öyrəndiyi hadisələr mürəkkəb olduğundan, onların mahiyyətini bir göstərici vasitəsi ilə əks etdirmək qeyri-
468
mümkündür. Məhz bu səbəbdən, göstəricilər sistemindən istifadə edilir.
Müəssisələr statistikasının göstəricilər sistemi 400-dən artıq göstəricini özündə əks etdirir. “Göstəricilər sistemi” dedikdə, bütövlükdə iqtisadiyyatı və iqtisadi prosesin əsas aspektlərini xarakterizə edən, qarşılıqlı əlaqələndirilmiş və razılaşdırılmış göstəricilərin nizama salınmış çoxluğu başa düşülür. Qarşılıqlı əlaqələndirmə - göstəricilərin uzlaşdırılmış konsepsiyalara, təriflərə və təsnifatlara əsaslanmasını ifadə etdirir. Đqtisadi prosesin bu və ya digər aspektlərini xarakterizə edən müəssisələr statistikasının göstəriciləri müəssisələr statistikasının altsistemlərini (məsələn, sənaye statistikası, ticarət statistikası, tikinti statistikası və s.) təşkil edir. Deməli, müəssisələr statistikasının göstəricilər sistemi iqtisadi informasiyanın bir-biri ilə uzlaşdırılmış altsistemlərinin məcmusundan ibarətdir. Müəssisələr statistikası çoxsaylı məsələləri əhatə etsə də, onun sisteminin əsasını təşkil edən məhdud sayda əsas dəyişən kəmiyyətlərdir: fəaliyyətdən əldə olunan gəlir (dövriyyə), ticarət xərcləri, məhsulun dəyəri, aralıq istehlak, ümumi əlavə dəyər, heyətin saxlanılmasına xərclər, vasitəli (dolayı) vergilər, vasitəli (dolayı) dotasiyalar, ümumi əməliyyat mənfəəti, kapital xərcləri, amortizasiya, xalis əməliyyat mənfəəti, ödənilmiş faizlər, icarə haqqı, gəlirin digər mənbələri, mənfəət, zərər, habelə məqsəddən asılı olaraq və s. mövcuddur. Statistika göstəriciləri bir tərəfdən hadisənin konkret rəqəmlə ifadə olunan xarakteristikasını əks etdirir, digər tərəfdən isə göstəricinin tərkibinə daxil edilməli olan elementlərin, yəni bu və ya digər göstəricinin məzmununu müəyyən edir. Müəssisələr statistikası göstəricisinin məzmununun və
onun qiymətləndirilmə metodlarının müəyyənləşdirilməsinə göstəricinin metodologiyası deyilir. Metodologiyanın işlənib hazırlanması mərhələləri aşağıdakılardır: - statistik öyrənilməsi vacib olan hadisə və proseslərin müəyyən edilməsi; - hər hansı göstəricinin hesablanmasının məqsədlərinin: məsələn, ÜDM-nin
hesablanmasının məqsədi
– iqtisadi artım sürətinin, əmtəə istehsalı və xidmətlərin göstərilməsinin ölçülməsi və s. müəyyən edilməsi; - göstəricinin tərkibinin müəyyən edilməsi; - bu və ya digər meyarlar əsasında öyrənilən iqtisadi hadisələrin həmcins
qruplara bölüşdürülməsi üçün tətbiq
ediləcək əsas
təsnifatların müəyyənləşdirilməsi; - göstəricilərin hesablanması üçün zəruri məlumat mənbələrinin müəyyən edilməsi; - ümumiləşdirici göstəricilər əldə
etmək məqsədilə toplanmış məlumatların işlənib hazırlanma üsulunun müəyyən edilməsi. Müəssisələr statistikası iki hissədən ibarətdir: kəmiyyət göstəricilərinin statistikası və keyfiyyət göstəricilərinin statistikası. Kəmiyyət göstəricilərinin statistikası öz növbəsində: müəssisələrin qısamüddətli (cari) statistikası və struktur statistikasına ayrılır. Müəssisələrin qısamüddətli statistikası cari
statistikadır. Onun təyinatı sənayenin, tikintinin, ticarətin, nəqliyyatın, rabitənin və s. vəziyyətini xarakterizə edib, qısamüddətli göstəricilərin meyllərini izləməkdən ibarətdir. Müəssisələrin struktur statistikasının vəzifəsi - konyunktur dəyişikliklərə birbaşa aid olmayan illik məlumatların verilməsidir. Statistikanın digər sahələrindən fərqli olaraq, struktur statistikası bütövlükdə müəssisənin özünün, habelə onun strukturunu təşkil edən tərkib hissələrinin – fəaliyyət növü vahidlərinin, yerli vahidlərin, fəaliyyət növünün yerli vahidlərinin və s. əsas makroiqtisadi göstəricilərini öyrənir. Keyfiyyət göstəricilərinin statistikası aylıq və ya rüblük dövriliklə, bir qayda olaraq, respondentlər üçün məcburi xarakter daşımayan konyunktur sorğulara əsaslanır. Bu sorğuların keçirilməsində əsas məqsəd - ümumi iqtisadi meyllərin proqnozlaşdırılması üçün müəssisə rəhbərlərinin cavabları əsasında iqtisadiyyatın bu və ya digər sahəsinin mövcud vəziyyəti və gələcək inkişafı, əsas göstəricilərin dəyişməsi haqqında qabaqlayıcı məlumatların əldə
edilməsidir. Müəssisə rəhbərlərinə müəssisənin əldə etdiyi
son nailiyyətlər barəsində suallar verilir və yaxın gələcəkdə müəssisənin inkişaf perspektivlərinə dair onların rəyi öyrənilir. Müəssisələr statistikası iqtisadi-demoqrafik vəziyyəti müəyyən vaxt anına təsvir edir. Lakin ayrı-ayrı tərkib hissələrinin əsas demoqrafik dəyişiklikləri təhlil edilmədikdə, bu nəticələr dolğun olmur.
Müəssisələr statistikasında “demoqrafiya” termini altında müəssisələrin
ayrılma və s.) başa düşülür. Məsələn, əgər il ərzində kimya sənayesi müəssisələrinin sayında artım müşahidə olunmuşdursa, bu o deməkdir ki, artım il ərzində müəssisələr məcmusuna daxil olan və oradan çıxan bütün halların fərqini göstərir. Bu cür demoqrafik dəyişikliklərin statistikası struktur statistikasının atributudur. Müəssisələr statistikasına iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə kənd və meşə təsərrüfatı, ovçuluq, balıqçılıq və balıq təsərrüfatı, maliyyə, sığorta, elmi tədqiqat və işləmələr, dövlət idarəetməsi, sosial təminat, təhsil, səhiyyə, ictimai birliklərin fəaliyyəti aid
469
olan müəssisələr istisna olmaqla, iqtisadiyyatın qalan sahələrində fəaliyyət göstərən müəssisələrin fəaliyyəti aid edilir.
Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|