Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova


Download 17.41 Mb.
Pdf ko'rish
bet19/183
Sana06.03.2017
Hajmi17.41 Mb.
#1858
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   183

BĐZNES 

STATĐSTĐKASI

 

(sahibkarlıq 

statistikası)  –  mənfəət  əldə  etmək  məqsədilə 

məhsul istehsalı və xidmətlərin göstərilməsi üçün 

insan əməyinin istehsal vasitələri və digər iqtisadi 

aktivlərlə  birləşməsinə,  habelə  həmin  məqsədlə 

digər  şəxslərə  iqtisadi  aktivlərin  istifadə  üçün 

verilməsinə  yönəldilməklə  iqtisadi  fəaliyyəti 

öyrənən  statistika  sahəsidir.  Sahibkarlıq  anlayışı 

iqtisadi  kateqoriya  olmaqla,  iqtisadi,  hüquqi, 

sosioloji və digər amillərlə xarakterizə olunur. 

 

BMT  ƏRZAQ  VƏ  KƏND  TƏSƏR-



RÜFATI  TƏŞKĐLATI  (FAO)

  -  1945-ci  ildə 

yaradılmış hökumətlərarası beynəlxalq təşkilatdır. 

Bütün dünyada kənd təsərrüfatının, balıqçılığın və 

meşə  təsərrüfatının  inkişafına  kömək  edir.  FAO 

texniki  yardım  və  ərzaq  köməkliyi  göstərir, 

həmçinin  dünya  kənd  təsərrüfatının  inkişafı 

məcəllələri 

üzrə 


proqnozlar 

və 


statistik 

məlumatlar hazırlayır. FAO kənd təsərrüfatı, meşə 

təsərrüfatı  və  balıqçılığa  dair  metodik  təlimatlar 

və illik statistik məlumatlar dərc etdirir, həmçinin 

qida, 

ərzaq 


və 

istehlak 

məsələləri 

üzrə 


məlumatları toplayır, təhlil edir, işləyir və yayır. 

 

BMT-nin  BÜDCƏSĐ

  –  BMT-nin  proqramları 

üzrə 


müntəzəm 

büdcədir. 

BMT-nin 

Baş 


Assambleyası  tərəfindən  iki  ildə  bir  dəfə  təsdiq 

edilir.  BMT-nin  üzv-dövlətlərinin  üzvlük  haqları 

hesabına, üzvlük üzrə Komitənin tövsiyəsinə görə 

BMT-nin  Assambleyası  tərəfindən  müəyyən 

edilmiş  şkalaya  uyğun  olaraq  iki  il  üçün 

formalaşdırılır. Üzvlük şkalasının əsaslandığı əsas 

meyar  üzv-dövlətin  real  ödəmə  qabiliyyəti  hesab 

edilir.  Assambleya  tərəfindən  üzvlük  haqqı  verən 

hər bir dövlət üçün maksimum 25%, minimum isə 

0,01% təyin edilmişdir. BMT-nin büdcəsi ümumi 

siyasətin, 

rəhbərliyin 

və 

əlaqələndirmənin 



formalaşdırılması,  siyasi  fəaliyyət,  beynəlxalq 

hüquq  və  qanunlar,  inkişaf  məqsədli  beynəlxalq 

və  regional  əməkdaşlıq,  insan  hüquqları  və 

humanitar  siyasət,  ictimai  məlumatlar,  ümumi 

inzibati  xidmətlər,  xüsusi  xərclər,  əsaslı  xərclər, 

heyətə  qoyulmuş  vergilər  üzrə  xərclər  maddələri 

üzrə xərclənir. 

 

BMT-nin  ĐQTĐSADĐ  VƏ  SOSĐAL  ŞURASI  – 

BMT-nin  əsas  orqanlarından  biridir  və  1946-cı 

ildə  yaradılmışdır.  Mənzil  qərargahı  Cenevrədə 

yerləşir.  Şuranın  54  üzvü  vardır.  Tərkibinin  1/3-i 

BMT Baş Məclisi tərəfindən hər il yenidən seçilir 

(3  il  müddətinə).  Şuraya  seçkilər  aşağıdakı  yer 

bölgüsü əsasında keçirilir: Afrika 14 yer, Asiya 11 

yer,  Latın  Amerikası  10  yer,  Qərbi  Avropa  və 

digər  dövlətlər  13  yer.  Đqtisadi  və  Sosial  Şura 

(EKOSOS)  BMT  Təhlükəsizlik  Şurasının  daimi 

üzvü  olan  nümayəndələrindən  təşkil  edilir.  O, 

BMT-nin  ixtisaslaşdırılmış  idarəsi  kimi  onun 

iqtisadi  və  sosial  fəaliyyətini  əlaqələndirir, 



 

74 


Nizamnaməsinə 

uyğun 


olaraq 

iqtisadiyyat, 

mədəniyyət, maarif, səhiyyə sahəsində beynəlxalq 

məsələlərə  dair  tədqiqatlar  aparır,  məruzələr 

hazırlayır,  tövsiyələr  verir,  BMT  Baş  Məclisinin 

iqtisadi və sosial sahələrə dair tövsiyələrini həyata 

keçirir.  EKOSOS-un  ali  orqanı  ildə  iki  dəfə 

çağırılan  sessiyadır.  Xüsusi  sessiyalar  da  çağırıla 

bilər.  Şuranın  nəzdində  müxtəlif  funksional 

vəzifələri  yerinə  yetirən  komitə  və  komissiyalar 

fəaliyyət  göstərir.  BMT-nin  Baş  Məclisi  hər  il 

EKOSOS-a üç il müddətinə 18 üzv seçir. 

 

BMT-nin  STATĐSTĐKA  FƏALĐYYƏTĐ-

NĐN 

ƏLAQƏLƏNDĐRĐLMƏSĐ 

ÜZRƏ 

KOMĐTƏSĐ

 

– 

komitə 



2002-ci 

ildə 


yaradılmışdır.  Komitə  beynəlxalq  təşkilatların 

statistik  proqramlarının  əlaqələndirilməsi  və 

birləşdirilməsi,  bu  əsasda  statistika  sahəsində 

texniki kömək daxil olmaqla, beynəlxalq statistika 

məlumatlarının  yığılmasının,  işlənməsinin  və 

yayılmasının  birləşmiş  sisteminin  yaradılması 

məqsədi  ilə  təşkil  edilmişdir.  Komitə  həmçinin 

BMT-yə üzv olan ölkələrin statistika xidmətlərinə 

statistikanın  müxtəlif  sahələri  üzrə  metodoloji 

işləmələrin əlaqələndirilməsi və uyğunlaşdırılması 

yolu ilə beynəlxalq statistika təşkilatları tərəfindən 

hazırlanmış  konsepsiya,  anlayış  və  təsnifatlardan 

istifadə edilməsində kömək göstərir. 

Beynəlxalq  statistika  təşkilatlarının  rəhbərləri 

Komitənin  üzvləri  hesab  edilirlər.  Onlara  aiddir: 

BMT-nin  və  BMT  sisteminin  regional  iqtisadi 

komissiyalarının  (BMT-nin 

Avropa 


Đqtisadi 

Komissiyası,  BMT-nin  Asiya  və  Sakit  Okean 

hövzəsi 

ölkələri 

üzrə 

Đqtisadi 



və 

Sosial 


Komissiyası,  BMT-nin  Afrika  ölkələri  üzrə 

Đqtisadi  Komissiyası,  BMT-nin  Qərbi  Asiya 

ölkələri üzrə Đqtisadi Komissiyası, BMT-nin Latın 

Amerikası və Karib hövzəsi ölkələri üzrə Đqtisadi 

Komissiyası) 

katiblikləri, 

BMT-nin 

ixtisaslaşdırılmış  təşkilatları  (Ərzaq  və  Kənd 

Təsərrüfatı 

Təşkilatı, 

Ümumdünya 

Səhiyyə 


Təşkilatı, 

Beynəlxalq 

Əmək 

Təşkilatı, 



YUNESKO, YUNĐDO, YUNĐSEF, Dünya Bankı, 

BVF,  BMT-nin  Đnkişaf  Proqramı,  Əhali  üzrə 

BMT  Fondu),  Dünya  Ticarət  Təşkilatı,  Dünya 

Turizm  Təşkilatı,  hökumətlərarası  təşkilatlar 

(ĐƏĐT,  Avrostat),  Beynəlxalq  Statistika  Đnstitutu 

və  digər  qeyri-hökumət  təşkilatları,  həmçinin 

regional inkişaf bankları. 

 

BMT-nin  STATĐSTĐKA  KOMĐSSĐYASI

  – 

BMT-nin Đqtisadi və sosial şurasının  qətnaməsinə 



müvafiq  olaraq,  1946-cı  ildə  yaradılmış  və  1947-

ci  ildən  fəaliyyətə  başlamışdır.    BMT-nin  sosial-

iqtisadi  fəaliyyətini  əlaqələndirən  Đqtisadi  və 

sosial  şuranın 

funksional 

komissiyalarından 

biridir.  Onun  işində  coğrafi  bölgü  prinsipi  üzrə 

dörd  ildən  bir  seçilən  BMT-yə  üzv  ölkələrin 

nümayəndələri,  həmçinin  müşahidəçi  qismində 

statistika xidmətlərinin,  BMT sisteminin regional 

iqtisadi 

komissiyalarının 

(BMT-nin 

Avropa 


Đqtisadi  Komissiyası,  BMT-nin  Asiya  və  Sakit 

okean  hövzəsi  ölkələri  üzrə  Đqtisadi  və  Sosial 

Komissiyası,  BMT-nin  Afrika  ölkələri  üzrə 

Đqtisadi  Komissiyası,  BMT-nin  Qərbi  Asiya 

ölkələri üzrə Đqtisadi Komissiyası, BMT-nin Latın 

Amerikası və Karib hövzəsi ölkələri üzrə Đqtisadi 

Komissiyası) 

katiblikləri, 

BMT-nın 

ixtisaslaşdırılmış  təşkilatları  (Ərzaq  və  Kənd 

Təsərrüfatı  Təşkilatı,  Dünya  Səhiyyə  Təşkilatı, 

Beynəlxalq 

Əmək 

Təşkilatı, 



YUNESKO, 

YUNĐDO, YUNĐSEF, Dünya Bankı, BVF, BMT-

nin  Đnkişaf  Proqramı,  Əhali  üzrə  BMT  Fondu), 

Dünya Ticarət Təşkilatı, Dünya Turizm Təşkilatı, 

hökumətlərarası  təşkilatlar  (ĐƏĐT,  Avrostat), 

Beynəlxalq  Statistika  Đnstitutu  və  digər  qeyri-

hökumət  təşkilatlarının  nümayəndələri  iştirak 

edirlər.  

BMT-nin  Statistika  Komissiyası  BMT-nin  işi 

üçün lazım olan statistik məlumatların toplanması 

və  işlənməsi  üzrə  BMT-nin  Đqtisadi  və  Sosial 

Şurasına  təklif  və  tövsiyələr  hazırlayır;  milli 

hesablar  sisteminə  aid  olan  qlobal  metodologiya 

və təşkilati məsələləri həll edir, BMT-nin regional 

statistika  fəaliyyəti  isə  regional  komissiyalar 

tərəfindən  həyata  keçirilir.  Onun  fəaliyyəti 

müxtəlif  statistika  məsələlərini  və  iri  statistika 

işlərinin  aparılmasının  təşkilini  əhatə  edir:  əhali 

və  yaşayış  fondlarının  siyahıyaalınmasını,  milli 

gəlirlərin 

hesablanmasını, 

milli 


hesablar 

sisteminin  işlənib  hazırlanmasını,  beynəlxalq 

müqayisələri  və  s.  Komissiyanın  icraçı  orqanı  – 

BMT-nin  statistik  illik  məcmuəsi,  BMT-nin  illik 

demoqrafiya  məcmuəsi,  Milli  hesabların  illik 

məcmuəsi  və  s.  kimi  statistik  nəşrlərinin 

hazırlanması  ilə  məşğul  olan  BMT-nin  Statistika 

Bürosudur. 



 

BOKS-CENKĐNS  MODELĐ

  -  x

t 

stasionar 

müvəqqəti 

sırasının 

avtokorrelyasiya 

xüsusiyyətini  daha  tam  və  səmərəli  əks  etdirən  - 

sürüşkən  orta  avtoreqressiya  modelidir  (SOAR). 

Aşağıdakı kimi yazılır: 

,

...


~

....


~

~

1



1

1

1



q

t

q

t

t

p

t

p

t

t

Q

Q

x

x

x





=





ε

ε

ε



ϕ

ϕ

burada 



x

t

t

m

x

x

=



~

orta 



səviyyədən 

kənarlaşma, 

ε

t

 – sıfır riyazi gözlənənlə (ehtimalla) 

və 

2

ε



σ

ilə sıfırla ağ səs-küydür. 

Sürüşkən  orta  avtoreqressiya  modelinin  tətbiqi 

polinomial 

trendin 

(meylin) 

mövcudluğunu 

xarakterizə  edən  qeyri-stasionar  sıra  hallarına 

şamil edilir. 

 


 

75

BONQAARTS  MODELĐ



  –  bilavasitə  doğum 

amillərinin  təsirinin  multiplikativ  modelidir. 

Amerika demoqrafı C.Bonqaarts tərəfindən 1978-

ci  ildə  təklif  olunmuşdur.  Potensial  (mümkün 

olan)  doğum  səviyyəsi  ilə  onun  real  səviyyəsi 

arasında  fərqləri  silsilə  indekslərlə  göstərir, 

onların  hər  biri  müəyyən  amilin  təsir  dərəcəsini 

əks etdirir. Bonqaarts modelinin əsas tənlikləri: 



TF

C

C

C

C

TFR

i

a

c

m



=



 

TF

i

C

C

C

TMFR

a

c



=

 



TF

C

TNMFR

i

=



 

burada  TF  –  yekun  nəsilvermə  əmsalı;  TFR  – 

ümumi  nəsilvermə  əmsalı;  TMFR  –  nikahda 

ümumi  nəsilvermə  əmsalı;  TNMFR  –  nikahda 

yekun  təbii  doğum  əmsalı;  C

m

  –  nikah 

vəziyyətinin  təsiri  indeksi;  C

c

  –  kontrasepsiyanın 

təsiri  indeksi;  C

a

  –  abortların  təsiri  indeksi;  C



i

  – 


doğumdan sonrakı sterilliyin təsiri indeksidir. 

Nəzərə  alınır  ki,  həmin  əhali  üçün  yekun 

nəsilvermə  əmsalı  patoloji sonsuzluğun  yayılması 

ilə  müəyyən  edilir.  Model  müəllifinə  görə, 

əhalinin  böyük  əksəriyyətində  yekun  nəsilvermə 

əmsalı  13.0-dan  17.0-dəkdir,  TF  orta  qiyməti  isə 

15.3-ə bərabərdir. 

Doğuşdan sonra sterillik indeksi bərabərdir:  

C

i

 = 



i

+

5



,

18

20



 

burada  i  –  laktasiya  və  özünü  cinsi  əlaqədən 

gözlədikdən  sonra  doğuşdan  sonrakı  sterilliyin 

orta uzunluğudur. 

Abortların  təsiri  indeksi  bərabərdir:  C

a

  = 



TAR

b

TFR

TFR

+



 

burada  TAR  –  yekun  abort  əmsalıdır,  ümumi 

nəsilvermə  əmsalına  oxşar  hesablanır;  b  – 

0,4(1+U)  bərabər  olan  bir  abortla  qabağı  alınan 

doğumun  orta  sayıdır;  U  –  kontrasepsiyadan 

istifadə edən qadınların sayıdır.  

Kontrasepsiyanın təsiri indeksi bərabərdir:  

C

c

=1–1,08·U·e

burada  e  –  istifadə  olunan  kontrasepsiyanın  orta 

effektivliyidir.  

Nikah vəziyyətinin təsiri indeksi bərabərdir:  



C

m

=TFR/TMFR. 

Modeldəki  bütün  sabitlər  müəllif  tərəfindən 

empirik 

yolla 


bir 

çox 


ölkələrin 

statistik 

məlumatlarına 

əsasən 


alınmışdır. 

Bonqaarts 

modelinin  üstünlüyü  bütün  parametrlərin  aydın 

izahındadır,  zəif  tərəfi  isə  ondan  ibarətdir  ki, 

indekslərin  dəqiq  hesablanmasına  yalnız  dərin 

tədqiqatlar əsasında alına bilən ətraflı informasiya 

tələb  olunur.  Buna  görə  də,  bir  qayda  olaraq, 

modeldən 

istifadə 

etdikdə 


lazımi 

çıxış 


məlumatların  çox  və  ya  az  dərəcədə  dəqiq 

qiymətlərlə kifayətlənirlər.  



BORC

 

 

yerinə 

yetirilməmiş 

öhdəliyin, 

ödənilməmiş 

borcların 

məbləğidir. 

Borc 


müqaviləsinin  iştirakçılarından  birinin  digərinə 

geri qaytarma və bir qayda olaraq, müəyyən faizin 

ödənilməsi  şərti  ilə  pul,  ya  da  material 

qiymətlilərin    verilməsidir.  Alqı-satqıdan  onunla 

fərqlənir  ki,    dəyərin  yerdəyişməsi  birdəfəlik 

ikitərəfli  xarakter  daşımır,   ardıcıldır:  kreditordan 

borc alana, sonra isə –  borc alandan kreditora. 

Borc  müddətlərinə  görə  fərqləndirilir:  tələb 

edilənədək  və  müddətli  –  qısamüddətli  (1  ilə 

qədər), uzunmüddətli (1 ildən çox), eyni zamanda 

növlər  üzrə:  veksellərin  girova  verilməsi,  əmtəə 

sənədi  və  qiymətli  kağızlara,  əmlaka  (ipoteka)  və 

s. qoyulması.   

 

BORC  ƏMƏK

  –  nisbətən  yeni  əmək  forması 

sayılır.  Borc  əməyin  klassik  mexanizmi  texnoloji 

formada aşağıdakı kimi görünür: ixtisaslaşdırılmış 

kommersiya 

firması 

(məşğulluq 

agentliyi)  

sifarişçi-müəssisələrdən və bəzən fiziki şəxslərdən 

xidmətə  dair  daxil  olmuş  sifarişlərin  yerinə 

yetirilməsi  üçün  bu  işçiləri  öz  ştatlarına  qəbul 

edir.  Borc  əməkdən  istifadənin  belə  adlanan  bu 

forması işçi qüvvəsinin lizinqi adlanır. Məşğulluq 

agentliyi borc əmək xidməti göstərən borc işçiləri 

müəyyən  dövrə  sifarişçi-müəssisələrə  “müvəqqəti 

istifadə  üçün”  icarəyə  verir.  Məşğulluq  agentliyi 

üçün  heyətin  icarəyə  verilməsi  və  ya  işçi 

qüvvəsinin  lizinqi    üzrə  xidmət  göstərməsi  gəlir 

gətirən sahibkarlıq fəaliyyətinin bir növüdür.  

Borc  əməkdən  istifadənin  digər  texnologiyası 

(autstaffinq, 

autsorsinq, 

müvəqqəti 

muzdla 

tutulmuş işçi) borc əməyi bazarının  göstərilən üç 



iştirakçısı (məşğulluq agentliyi, sifarişçi-müəssisə, 

işçi) arasında  bu münasibətlərin modifikasiyasını 

əks  etdirir.  Bəzən  borc  əməyin  münasibətləri 

sxeminə  dövlət  də  daxil  edilir.  Ancaq  dövləti  bu 

münasibətlərin  tam  hüquqlu  iştirakçısı  saymaq 

olmaz.  O,  hər  şeydən  əvvəl  borc  əməyin  üç 

iştirakçısının    oyun  qaydalarını  verir,  məşğulluq 

siyasətinin 

həyata 

keçirilməsi, 



işsizlik 

problemlərinin  həll  edilməsi  və  s.  üçün  borc 

əməyin  texnologiyasından  istifadə  edir.  Qeyd 

etmək lazımdır ki, məşğulluğun bu forması, insan 

inkişafı 

konsepsiyasının 

həyata 

keçirilməsi 



prinsiplərinin 

iqtisadi 

əsaslarının 

formalaşdırılması 

nöqteyi-nəzərindən 

bəzən 


ziddiyyətli görünür.  

 

BORC  FAĐZĐ

  –  borc  verən  tərəfindən  borc 

alana 


(müştəriyə) 

şərtləndirilmiş 

müddətə 

müəyyən  məbləğdə  pulun  ödənilməsindən  ibarət 

olan xidmətlərin dəyəridir. Borc faizi ödəyən üçün 

xərc,  alan  üçün  isə  gəlirdir.  Borc  faizinin 

kəmiyyəti faiz dərəcəsinin kəmiyyəti ilə müəyyən 


 

76 


edilir  (“Faiz  dərəcəsi”nə  bax),  yəni  borcun 

məbləği  (illik)  və  borc  alınan  vasitənin  məbləği  

arasındakı nisbətdir, bununla belə, bu pul məbləği 

həmişə cari pul vahidində geri qaytarılır. 

Borc  faizi  onluq,  ya  da  natural  kəsr  şəklində 

faizlərlə ölçülür. O, sonuncu vəziyyətdə sazişlərdə 

1/16-ə  qədər  dəqiqliklə  müəyyən  edilir.  Faizlərin 

hesablanması,  bir  qayda  olaraq,  diskret  qaydada   

(müəyyən  dövrün  –  ayın,  rübün,  ilin  sonuna) 

aparılır.  Borc  faizi  onun  hesablanmasına  uyğun 

ödənir, ya da borcun  məbləğinə  daxil edilir. Sadə 

(bütün  ssuda  müddəti  ərzində  eyni  başlanğıc 

məbləğində  tətbiq  edilir),    ya  da  mürəkkəb  (borc  

faizi  artıq  əvvəlki  faiz  dövrünə  hesablanmış  

məbləğə  əlavə  hesablanır)  ola  bilər.  Bundan 

başqa,  ssuda  faizi  müqavilənin  fəaliyyəti  ərzində 



müəyyən  edilmiş,    ya  da  dəyişən,  yəni  inflyasiya 

dinamikasından,  valyuta  kursundan  və  s.  asılı 

olaraq  dəyişə  bilər.  Đkinci  halda,  ssuda  faizinin 

qiyməti  zamana  görə  dəyişən  göstərilən  xidmət 

baza  qiyməti  və  ona  əlavənin  məbləğinə 

bərabərdir (“Marja” bax).  



 

BORCA  XĐDMƏT  EDĐLMƏSĐNƏ  SƏRF 

OLUNAN,  MAL  VƏ  XĐDMƏTLƏRĐN 

ĐXRACINDAN 

DAXĐLOLMALARIN 

HĐSSƏSĐ

  (Minilliyin  bəyannaməsində  əks 

olunmuş  inkişaf  göstəricilərindən)  -  qeyri-

rezidentlərə  əsas  məbləğin  və  ya  faizlərin  xarici 

valyuta  ilə,  mal  və  xidmətlərlə  ödənməsidir. 

Uzunmüddətli  termini  ilk  dəfə  qəbul  edilmiş  və 

yaxud  bir  ildən  artıq  müddətə  uzadılmış  borclara 

aid edilir. 

Mal  və  xidmətlərin  ixracı  termini  özündə 

rezidentlərin qeyri-rezidentlərə mal və xidmətlərin 

alqı-satqısını, barterini, hədiyyə olunmasını və  ya 

əvəzsiz  verilməsini  əks  etdirir.  Đxrac  edilən 

malların 

dəyəri 


FOB 

qiymətləri 

ilə 

qiymətləndirildiyi  hallarda,  ixrac  edilən  malların 



qiymətlərinə  ixracçı  dövlətin  sərhədinə  qədər 

çatdırılması və sığortalanması xərcləri daxil edilir. 

Xarici  səyyahların  daxili  bazarda  xərcləri  kimi 

mal  və  xidmətlərin  çatdırılması  ilə  bağlı  bütün 

digər 

sövdələşmələr 



digər 

ümumdünya 

hesabatlarında  xidmətlər  kimi  nəzərə  alına  bilər. 

Xaricdə  çalışanların  köçürmələri  ilə  yanaşı, 

ixracdan  daxilolmalar  xarici  borca  xidmət  üzrə 

öhdəliklərin  yerinə  yetirilməsi  üçün  xarici 

valyutada daxilolmalar hesab edilir.  

Bu  göstərici  xarici  borclara  xidmət  xərclərinin, 

mal  və  xidmətlərin  ixracına  olan  nisbətinin  faizi 

kimi hesablanır. 



 

BORTKEVĐÇ  DÜZƏLĐŞĐ

  –  demoqrafiya 

statistikasında  ölüm  cədvəllərinin  qurulması 

zamanı  yaşayanların  L

x

  boşanmaların  daha  dəqiq 

sayını almaq üçün tətbiq edilir. Bortkeviç düzəlişi 

olmadan bu düstur hesablandıqda,  

L

x



 = 

+1



x

x

x

x

d

l

 

müəyyən  yaş  intervalında  sağ  qalanların  sayının 



bərabər  (xətti)  azalması  nəzərdə  tutulur.  Onda 

yaşayanların  sayı  müəyyən  yaş  intervalının 

başlanmasından əvvəl (l

x

) və sonunadək (l



x+1

) sağ 


qalanların sayının yarı cəmi kimi  müəyyən edilir. 

Belə  bir  fərziyə  də  var  ki,  sağ  qalanların  sayının 

fasiləsiz  dəyişməsi  üç  ardıcıl  gedən  yaş 

intervallarında  üçüncü  sıra  parabola  ilə  təsvir  və 

onlardan  orta  (ikinci)  yaş  intervalı  üçün  tətbiq 

oluna bilər. Bu fərziyyədən irəli gəlir ki,  



L

x

 = 0,5 (l

x

 + l

x+1

) + 

24

1



(d

x

 – d

x-1

burada d



x+1

 və d



x-1

 – sonrakı və ondan əvvəlki yaş 

intervalında ölənlərin sayıdır.  

1890-ci  ildə  V.Đ.Bortkeviç  tərəfindən  təklif 

olunmuş  bu  düsturdakı  ikinci  cəm  Bortkeviç 

düzəlişi adlanır. 



 

BORU  KƏMƏRĐNĐN  MƏHSULDARLIĞI

 

–  vaxt  (adətən  bir il)  vahidində  boru  kəməri  üzrə 

nəql  edilən  neftin,  neft  məhsullarının,  qazın 



ötürülməsinin  həcmidir.  Həmçinin  günlük  və 

saatlıq  hesablanmış  ötürmələrlə  də  müəyyən 

olunur. 

 

BOŞ  DAYANMA

 



istehsal 

prosesinin 

pozulması ilə bağlı olaraq, onun dayandırılmasına 

səbəb  olmuş  işçilərin  işləmədiyi  iş  vaxtıdır.  Boş 

dayanmalar  öz  davamiyyət  müddətinə  görə  gün 

uzunu  (tam  növbəli)  və  növbə  daxili  olur.  Gün 

uzunu  boş  dayanmada  işə  çıxmış  işçi  işə 

başlamamışdır və başqa işlərə cəlb olunmamışdır. 

Gün  uzunu  boş  dayanmalara,  həmçinin  əmək 

prosesinin 

təmin 

olunmaması 



ilə 

bağlı 


müdiriyyətin icazəsi ilə işçilərin işə çıxmaması da 

daxildir. 



Növbə  daxili  boş  dayanma  iş  günü  (növbə) 

ərzində  5  dəqiqədən  artıq,  ayrı-ayrı  bəzi 

istehsallarda (konveyerlərdə, axın xətlərində) isə 1 

dəqiqədən artıq vaxt hesab olunur. Boş dayanma, 

işçinin günahı üzündən və işçinin günahı olmadan 

yaranan boş dayanmaya bölür. 



Download 17.41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   183




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling