Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- AUDİO-VİZUAL BAZARLAR VƏ XİD- MƏTLƏR
- AUDİO-VİZUAL BÖLMƏDƏ MƏŞĞUL OLAN MÜVƏQQƏTİ HEYƏT
- AUDİT
- AUDİTOR RİSKİ
- Rejim fondu
- AVADANLIQLARA KAPİTAL QOYU- LUŞU
- AVADANLIQLARDAN İSTİFADƏ EDİL- MƏSİ
- AVANS
|
ATMOSFERİ ÇİRKLƏNDİRƏN QAZ- LARDAN TƏMİZLƏNMƏ – xüsusi mexanizml ərin, qurğuların və avadanlıqların köm əyi ilə, çirkləndirmə mənbələrindən atmosfer havasına atılan, insan və ətraf mühit üçün zərərli olan
qatışıqların (qaz
qarışıqlarından) t əmizlənməsidir; qazlarda formalaşan zərərli madd ələrin zərərsizləşdirilməsi, zəhərliliyin azaldılması, neytrallaşdırılması, yandırılması buraya daxildir. Bu zaman h ər hansı bir xammalın, yarımfabrikatın və ya hazır məhsulun alınması üçün nəzərdə tutulan, hər hansı bir başlanğıc məhsulun tutulması və z
texnoloji prosesl
ər nəzərdən keçirilmir və öyrənilmir. Statistika praktikasında maddələrin təmizləmə qurğularında tutulan və zərərsizləşdirilən iki qrupu - b ərk və qazşəkilli (maye), həmçinin bu qarışıqların ayrı-ayrı növləri uçota alınır. Uçot ton v ə kq-la aparılır. AUDİO-VİZUAL BAZARLAR VƏ XİD- MƏTLƏR – bu bazar v ə xidmətlər aşağıdakı növl ərə bölünə bilər: audio-vizual m əhsulların istehsalı: kino və video; audio-vizual m əhsulların yayılması: kino və video; kinoteatr: kinonun göst ərilməsi; video bazarlar: p ərakəndə satış; televiziya verilişləri: televiziya proqramlarının istehsalı; musiqi m
əhsullarının istehsalı və buraxılması: yazılmış valların, lentlərin buraxılması; audiobazarlar: p ərakəndə ticarət; radio verilişləri: radio proqramların istehsalı; birbaşa peyk və kabel xidmətləri; radio və teletranslyasiyalar.
OLAN MÜVƏQQƏTİ HEYƏT – audio- vizual v ə ya kinematoqrafiya məhsullarının yaradılması məqsədi ilə vaxta gör ə m əhdudlaşdırılmış müqavilələr üzrə işləyən r əssam, artist və kino çəkilişi qrupunun texniki hey ətini əks etdirir. AUDİO-VİZUAL EV TƏSƏRRÜFAT- LARI (televizora (radioya), video-kasetli maqnitofona malik olan) – bu ad altında heç olmasa bir audio-video q əbuledicisi, televizoru, radioq əbuledicisi və ya videokasetli maqnitofonu olan ev t əsərrüfatları nəzərdə tutulur. X əstəxanalar, mehmanxanalar, həbsxanalar, qocalar evl əri və s. bu anlayışa daxil edilmir.
əssisələrin (sığorta şirkətlərinin, birg ə müəssisələrin, səhmdar bankların, birjaların v ə s.) dərc (nəşr) etdirdiyi və ya yuxarı təşkilatlara t əqdim etdiyi maliyyə hesabatlarının m əlumatlarının, onların istəyi ilə hüquqi, iqtisadi v ə mühasibat baxımından qiymətləndirilməsi də daxil olmaqla, maliyy ə-təsərrüfat fəaliyyəti n əticələrinin kompleks yoxlanmasıdır (ekspert izasıdır). Audit daxili və xarici auditə bölünür.
əşkilatların rəsmi (illik) maliyy ə
və dig
ər rəsmi materiallarının qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş qaydada müst
əqil ekspertiza tərəfindən yoxlanması və təsdiqini özündə birləşdirir. M əsələn, təsərrüfat fəaliyyətinin genişləndirilməsi v ə nizamnamə kapitalının artırılması ilə bağlı olaraq, qiym ətli
kağızlarının emissiya layih ələrinin auditi. Daxili audit idarəetmənin cari m əsələlərini, uçot siyasətinin seçilməsini, m ənfəətliliyin təhlilini, mühasibat uçotunun konkret probleml ərini özündə birləşdirir. T əsərrüfatçılığın müxtəlif fəaliyyət növlərinə uyğun olaraq, ümumi audit; bank auditi; sığorta auditi; investisiya fondlarının, birja və birgə mü əssisələrin auditi bir-birindən fərqləndirilir. Bu v ə ya digər təşkilatın maliyyə-təsərrüfat f əaliyyətinin xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, audit aşağıdakı istiqamətlərdə həyata keçirilir: nizamnam
ə kapitalının formalaşdırılması və istifad
əsi; əmlakın formalaşdırılması və istifadəsi; m ədaxilin formalaşdırılması və istifadəsi; gəlirin formalaşdırılması və istifadəsi; mənfəətin formalaşdırılması və istifadəsi; istehlak fondunun formalaşdırılması və
istifad əsi; xərclərin formalaşdırılması; debitor hesablarının vəziyyəti; kreditor hesablarının vəziyyəti; xərc hesablarının v əziyyəti; maliyyə sabitliyinin, satıla bilmə qabiliyy ətinin, ödəmə qabiliyy ətinin
qiym ətləndirilməsi; xarici valyuta ilə əməliyyatların aparılması; digər təsərrüfat (maliyy
ə) əməliyyatlarının aparılmasının düzgünlüyü. Auditi , icraçı (audit) və sifarişçi (müəssisə, t əşkilat) arasında müqavilə bağlandıqdan sonra mü əyyən proqram və plan üzrə həyata keçirilir. Audit proqramında məsələnin həllinin əsas m əqsədləri, vəzifələri, istiqamətləri və üsulları 32
mü əyyənləşdirilir. Auditin aparılması planında işin ardıcıllığı, onların yerinə yetirilmə vaxtı və müdd
ətləri göstərilir. Auditin n əticələri auditorun bir neçə, o cümlədən giriş, təhlil və nəticə bölmələrindən ibarət olan r əsmi rəyi ilə təsdiq edilir. AUDİTOR RİSKİ – auditor yoxlam aları
prosesind ə ortaya çıxan məlumatların real (həqiqi, normativ) v əziyyətdən hər hansı səhv, qeyri-dəqiq v ə kənara çıxmanın qabaqcadan güman edilən, yol veril ən ehtimalıdır. Auditor riski, auditor yoxlamasının diqqətsiz və ya qeyri- peşəkarlıqla həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olan səhvlərdən fərqli olaraq, iki səbəblə mü əyyən edilir: 1) materialın müayinəsində seçmə (statistik) metoddan istifad ə olunması ilə; 2) yoxlanılan materialda hər hansı bir gizli, münt
əzəm səhvlərin mahiyyəti ilə. Birinci səbəb auditin t əsadüfi səhvlərinə, ikinci səbəb isə auditorun aşağı səviyyəli ixtisasa malik olması və ya işə diqqətsiz yanaşması ilə bağlı olan k ənarlaşma (deviasiya) səhvlərinə gətirib çıxarır. Audit t əcrübəsi göstərir ki, təsadüfi səhvlərin azalması kənarlaşmanı artıra və ya əksinə azalda bil
ər. T əsadüfi səhvlərlə, kənarlaşmalar və nəzarətin ümumi n əticəsi arasında olan nisbəti aşağıdakı kimi ifad ə etmək olar: t əsadüfi səhvlər və kənarlaşmaların (orta kvadratik k ənarlaşmaların) kvadratlarının cəmi auditorun ümumi s əhvinin və ya onun ehtimal olunan itkil ərinin kvadratına bərabərdir; auditin s əmərəliliyi, vahidlə nəzarətin ümumi s əhvinin miqdarı arasında olan fərq kimi müəyyən edilir. Buradan auditor riski il ə bağlı bir sıra tövsiyələr ir əli gəlir. Hər şeydən əvvəl səhvlərin buraxılmasını, keyfiyyətsiz məlumatların (s ənədlərin) təqdim edilməsini, cərimələr şəklində mümkün olan itkil əri, dəbbələmə və ya əlavə pul x ərcləri ehtimalını istisna etmək olmaz. İşin h əcmini azaltmaqla, onu araşdırılan materialın reprezentativ seçm əsi ilə əlaqələndirmək lazımdır. Bununla yanaşı, seçmənin səhvinin miqdarını və qiym
ətini müəyyənləşdirmək lazımdır. Müayinə olunan materialın 100%-li nəzarəti ilə seçmənin s əhvini sıfıra endirmək olar. Seçmənin səhvini aşağı salmaqla, kənarlaşmanın yaranması ehtimalını artırmaq olar. K ənarlaşmanın aşkar edilməsi üçün hesabatlarda gözl ənilən təhrif etmələrin (burada məhkəmə- mühasibat ekspertizasının ümumi nəticəsinə və t əcrübəsinə istinad etmək daha yaxşı olardı) əlamətlərinə görə sənədlərin istiqamətlənmiş seçilm
əsi vacibdir. Təsadüfi səhvi onunla bağlı olan itki kimi d ə proqnozlaşdırmaq olar. K ənarlaşmanı proqnozlaşdırmaq mümkün
deyildir, lakin ikinci d ərəcəli müntəzəm səhvlərin (ilkin uçot v ə hesabatlarda təhrif edilmiş hər hansı r əqəmlərin toplama, çıxma, vurulması zamanı) artması və
ya azalmasının müəyyən qanunauyğunluqları mövcuddur. Auditor riskinin qiym əti auditor işinin əsas hissəsi hesab edilir. Auditor riski sığorta obyekti hesab edilir.
AVADANLIĞIN İŞLƏMƏ VƏ BOŞ DA- YANMA VAXTI – avadanlığın istehsalatda ekstensiv t ətbiqinin xarakteristikasıdır. Avadanlığın işləmə və dayanma vaxtının maksimum ekstensiv ehtiyatı avadanlığın təqvim
avadanlıq vahidi üçün təqvim davamiyy əti, onun müəssisənin balansında olmasıdır). Quruluşca onun tərkibinə rejim, malik
ə planlı vaxt fondları, həmçinin avadanlığın istehsal prosesində iştirak etmə (bax: “Avadanlığın vaxt balansı”) vaxtı daxildir. Avadanlığın istehsalda iştirak etmə vaxtı planlı fonda b
ərabərdir və ya ondan azdır, əgər avadan
lığın bir hissəsi müxtəlif səbəblərdən işsiz dayanmışdırsa, onda o, avadanlığın işçi vaxt fondunu t əşkil edir. Vaxt ərzində avadanlıq istehsal prosesind ə fəal iştirak edir: (yəni əmək əşyalarına birbaşa təsir göstərir) – maşın (aparat)
lakin f
əhlə ona xidmət göstərir) – hazırlıq – son v ə köməkçi vaxt. Maşın vaxtının tərkibindən yararlı məhsulun hazırlanmasına sərf olunan faydalı vaxtı ayırırlar. AVADANLIĞIN VAXT BALANSI – avadanlığın vaxt fondunu və ondan istehsalda istifad əni xarakterizə edən göstəricilər sistemidir. Balansın tərkibində avadanlığın istifadə və boş dayanma
vaxtları ayrılıqda göstərilir. Quraşdırılmış (mövcud) avadanlıqların sayının dövrün t əqvim müddətinə vurulması ilə avadanlığın maksimum təqvim fondu hesablanır. Onun
əsasında məhdudlaşdırılmış istehsal şəraiti il ə avadanlığın rejim, malik olduğu və planlaşdırılan təqvim fondu hesablanır. Rejim fondu - t əqvim fondundan istirahət və bayram günl ərini və növbələr arası fasilələri çıxmaqla mü əyyən edilir. Vaxta malik olma fondu rejim fondundan, avadanlığın planlı təmirdə və modernl
əşdirmədə, həmçinin planlı texniki xidm
ətdə olan vaxtı qədər azdır. Avadanlıq vaxtının plan fondu - istehsal proqramının və sifarişlərin yerinə yetirilməsinə lazım olan vaxtdır. Avadanlığın istehsal prosesində iştirakının faktiki vaxtı, onun (avadanlığın) saat, növb
ə, gün ərzində faktiki işlək vaxtı ilə 33
xarakteriz ə edilir. Avadanlığın boş dayanma vaxtı s əbəblər üzrə izah edilir. AVADANLIĞIN YAŞI (YAŞ STRUK- TURU) – a vadanlığın fiziki və mənəvi cəhətdən köhn əlməsinin xarakteristikalarından biridir, yaşından asılı
olaraq qruplaşdırılmış avadanlıqların dəyərlərinin nisbətini özündə əks etdirir. Avadanlığın texniki (avadanlığın verilən modelinin seriyalarla buraxılışına başlanma tarixi) v ə faktiki (verilən avadanlıq nümunəsinin buraxılma və ya quraşdırılma tarixi) yaşı f ərqləndirilir. Avadanlığın orta yaşı maşınların xidm əti yaşının orta riyazi qiyməti kimi hesablanır. Mənəvi və fiziki cəhətdən köhnəlmiş avadanlıqların payını müəyyən etmək üçün onlar yaşlarına görə qruplaşdırılır: 5 ilədək; 5 ildən çox -10 il
ədək; 10 ildən çox - 20 ilədək; 20 ildən çox.
LUŞU – tikintinin smetasında nəzərdə tutulan avadanlıqların (quraşdırılması tələb olunan və ol unmayan); tikintinin smetasına daxil edilmiş al ət və inventarların; tikintinin smetasına daxil edilm əyən maşın və avadanlıqların alınmasına yön əldilmiş xərclərin məcmusudur.
avadanlıqların istismarı prosesində onun po tensial imkanlarından istifadə edilməsini s əciyyələndirir. Avadanlıqlardan istifadə edilm əsinin
yaxşılaşdırılması iqtisadiyyatın s əmərəliliyinin artırılması amili hesab edilir. Statistika avadanlıqların istifadə edilməsini istismar vaxtı, güc və iş həcmi üzrə öyrənir. AVADANLIQLARDAN İSTİFADƏ ƏM- SALLARI – vaxt v ə güc (işin həcmi) üzrə qurulmuş və faktiki işləyən avadanlıqlardan istifad
ə səviyyəsini xarakterizə edən əmsallardır; əsas istehsal fondlarından istifadənin göstəricilər sisteminin t ərkib hissəsi hesab edilir. Avadanlıqlardan ekstensiv və intensiv istifadə əmsalları fərqləndirilir. Avadanlıqlardan ekstensiv istifad
ə əmsalı iş vaxtının balansı əsasında hesablanır: K E1 =T
/T t
(avadanlıqların iş vaxtının rejim fondunun T p , t
əqvim vaxtına T t olan nisb əti), K
E2 =T f /T t
(avadanlığın faktiki iş vaxtının T f t əqvim vaxtına T t nisb
əti), K E3 =T s /T t (T s
avadanlığın səmərəli iş vaxtı), K E4 =T f /T p , K E5 =T e /T p , K
E6 =T E /T f . Avadanlıqlardan intensiv istifad ə əmsalı aşağıdakı kimi hesablanır: K int
=Q f /Q b (Q
f –
natural, şərti-natural və dəyər göst
əricilərdə, işlənmiş vaxtda T f - faktiki yerin ə yetirilmiş işin həcmi; Q b – bu dövr ərzində H p
avadanlığının istehsal qabiliyyəti, yəni Q b =T f *H p (ölçül
ən göstəricilərlə), mütərəqqi texniki normalardan istifad ədə avadanlıqların yerinə yetirdiyi işlərin həcmidir). Avadanlıqlardan inteqral (ümumi) istifad ə əmsalı ekstensiv və intensiv amill ərin qarşılıqlı təsirinin nəticəsini əks etdirir: K interq
=K e K int AVADANLIQLARIN İŞİNİN NÖVBƏ- LİLİK ƏMSALI - istehsal avadanlıqlarından ekstensiv istifad əni xarakterizə edən göstəricidir. Quraşdırılmış avadanlıqlar üzrə - bütün növb
ələrdə faktiki işlənmiş dəzgah-növbələrin (maşın-növbələrin) sayının dəzgah-növbələrin (maşın-növbələrin) maksimum mümkün sayına nisb
əti kimi hesablana bilər. Dəzgah-növbələrin (maşın-növbələrin) maksimum mümkün sayı dedikd ə, qəbul edilmiş növbə rejimi və mü əssisənin iş qrafiki üzrə və faktiki işləmiş avadanlıqları çıxmaqla, hesabat dövrü ərzində işləyə bilən bütün quraşdırılmış avadanlıqlar başa düşülür. Növbəlilik əmsalının müəyyən olunmuş rejim üzr ə müəssisəsinin işindəki növbələrin sayı il ə müqayisəsi növbəlilik rejimindən istifadə əmsalını müəyyən edir. AVADANLIQLARIN İŞLƏMƏ (TU- TUMDAN İSTİFADƏ) ƏMSALI – faktiki işləyən
avadanlıqların M f quraşdırılmış avadanlıqlara olan nisbəti kimi M q :K f əal
=M f /M q
(istifad əyə verilmiş M z telefon v ə teleqraf stansiyalarının tutumunun quraşdırılmış tutuma olan nisb əti M
m :K f əal =M z /M m ). Şəhərlərarası telefon əlaqəsində kanalların fəaliyyətinin xarakteristikası üçün
fiziki zəncirlərin sıxlaşdırılması və tutumların işləmə əmsalından istifad
ə edilir. Rabitə sahəsinin xüsusiyyətləri rabit ə xidmətlərinə artan tələbatların ödənilməsi üçün rabit ə şəbəkəsinin fasiləsiz inkişafından və zaman ötdükc ə rabitə xidmətinə olan tələbatın qeyri-b
ərabərliyindən ibarətdir. Buna görə də, rabit
ə obyektlərində güc (tutum) ehtiyatları n əzərdə tutulur. AVADANLIQLARIN QURAŞDIRILMA- SI –
texnoloji, elektrik, qaldırıcı-nəqliyyat və dig
ər avadanlıqların, onlara nəzarətedici və avtomatlaşdırma vasitələrinin, habelə avadan
lıqların fəaliyyət göstərməsini və istehsal tullantılarının kənar edilməsini təmin edən kommunikasiyaların daimi istismar yerlərində quraşdırılmasıdır.
– veksel üzr ə borclu olan şəxslərdən hər hansı birinin öhdəliyin (borcun) yerin ə yetirilməsinə görə cavabdehliyi öz üz ərinə götürən fiziki və ya hüquqi şəxsin 34
(avalistin) mü əyyən məbləğdə veksel zəmanətidir. Avalçı kimi bank da çıxış edə bilər. Həmin z əmanət veksel üzərində və ya əlavə vərəqədə avalçı tərəfindən zəmanətverici yazı ilə, yaxud da ayrıca sənədlə rəsmiləşdirilir.
ələcək ödəniş hesabına əvvəlcədən veril ən pul məbləği və ya qiymətli əmlakdır, m əsələn: gələcəkdə işin, xidmətin həyata keçirilm əsinə, yükün kirayə edilmiş gəmi ilə daşınmasının yerinə
yetirilm əsinə
gör ə;
hesablanmış (verilməli olan) əmək haqqı əvəzinə əmlakın verilməsi; ezamiyyət və ya təsərrüfat x ərclərinə və s. vəsaitin əvvəlcədən ödənilməsi. Avans öd ənişi alan şəxs təhtəlhesab şəxs hesab olunur. Avans öd
ənişləri üzrə hesablaşmalar nağd (qanunvericilikl ə müəyyən olunmuş həcmdə) və nağdsız formada həyata keçirilə bilər. Avans alan t əhtəl fiziki şəxs xərclənmiş məbləğ haqqında, onları təsdiq edən mal və ya ezamiyyət sənədlərini əlavə etməklə, təyin olunmuş vaxtda avans hesabatı təqdim etməlidir. Avans alan t əhtəl hüquqi şəxs qəbuletmə və təhvil s ənədlərinə uyğun olaraq hesabat verir. M ərhələlərlə (hissə-hissə) təqdim edilən mal, iş və xidm ətlər müqabilində ödənişlərin hissə-hissə aparıldığı hallarda hesabatın hissələrlə verilməsi d ə mümkündür. Avans üzr ə müqavilənin pozulduğu və ya öhd əliyin yerinə yetirilmədiyi hallarda avans qaytarılmalıdır. Avansı
hüquqi yolla
r əsmiləşdirilmiş behlə qarışdırmaq olmaz. Xarici ticar ət fəaliyyətində malların ixracı (idxalı) zamanı malın dəyərinin (müəyyən müqaviləyə əsasən təyin olunmuş faizi qədər) alıcıdan mal gönd ərənin (tədarükçünün) xeyrinə əvvəlcədən (mal gönd ərilənə qədər) avans tutula bilər. Mal gönd ərənə avansın verilməsi və onun tutulması şərti son hesablaşmada müqavilə ilə müəyyən olunur. Əgər müəssisədə əmək haqqı ayda iki dəfə verilirs ə, onda birinci yarımay üçün verilən m əbləğ avans hesab edilir. Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|