Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Qeyd: “Şirkətin rəsmi ünvanı” anlayışından f ərqlidir. ANALARIN ORTA YAŞI
- ANALİTİK PROQNOZ
- ANALİTİK VAHİD – (I)
- ANBAR TƏSƏRRÜFATI
- ANKETLƏŞDİRMƏ (marketinqd ə)
- ANTENATAL ÖLÜM
- ARALIQ İSTEHLAK – (I)
- ARTIQ MÖVCUD OLAN BİNA VƏ DİGƏR TİKİLİLƏRƏ İNVESTİSİYA QOYULUŞLARI
- AŞAĞI GƏLİRİN ARALIĞI
- ATMOSFER HAVASININ TRANS- SƏRHƏDLƏRDƏ ÇİRKLƏNMƏSİ
- ATMOSFER HAVASININ VƏZİYYƏTİ VƏ ÇİRKLƏNMƏSİ STATİSTİKASI
|
ANA ŞİRKƏT, MÜƏSSİSƏ – kapitalın xeyli hiss əsinə sahib olan və ya onun bölmələrindən biri kimi tanınan, digər şirkət üzərində nəzarət etmək üçün s
əslərin böyük hissəsinə malik olan şirkətdir. Qeyd: “Şirkətin rəsmi ünvanı” anlayışından f ərqlidir. ANALARIN ORTA YAŞI – 1) uşaq
doğumunda anaların orta yaşıdır. Mövcud təqvim ili üçün doğumun mülahizə edilmiş yaş əmsalı, reproduktiv dövr s ərhədlərindəki (beşillik yaş intervallarında intervalın ortası (yarısı) götürülür) yaşların hesabi orta kəmiyyəti kimi müəyyən edilir. T əcrübədə anaların orta yaş kəmiyyəti stabil əhalidə nəslin orta yaş uzunluğuna yaxındır. Anaların orta yaşının dəyişməsi doğum s əviyyəsinin tendensiyasının təxmini
xarakteristikasına xidmət edir. 2) doğuş zamanı anaların orta yaşıdır. Anaların n əsli ilə onun uşaqlarının doğulması arasındakı intervalda orta hesabi qaydada aşağıdakı düstur üzr
ə müəyyən edilir: ∫ ∫ ∞ ∞ = 0 0 ) ( ) ( ) ( ) ( dx x l x f dx x l x xf T
burada x – yaş, f(x) – doğuşun ananın yaşına görə bölgüsü, l(x) – ömrün y aş funksiyasıdır. Praktikada analar ın orta yaşı kəmiyyəti təxminən stabil əhalidə nəslin orta uzunluğuna bərabərdir. Bu modelin xarakteristikası kimi, anaların orta yaşı funksional olaraq əhalinin təkrar istehsalının
) v
ə stabil əhalinin artım əmsalı (r) il ə müəyyən edilir:
0 1 = . Analar
ın orta yaşına aid olan hesablamalar bu göstəricinin vaxta gör ə və müxtəlif ölkələr üzrə 26-30 yaş həddində nisbi sabitliyini göst ərir. Onun dəyişmələri həm uşaq doğumunun intensivliyi, həm də reproduktiv yaşda qadınların yaş tərkibinin təkamülü ilə bağlıdır. Buna görə də, anaların orta yaşının mü əyyən dərəcədə dəyişməsi doğum səviyyəsinin xarakteristikasıdır. Bu zaman düz mütənasib asılılıq aşkar olunur: anaların orta yaşı az olduqca, do ğum səviyyəsi də bir o qədər aşağı olur. Çünki doğumun aşağı düşməsi daha böyük yaş 28
qruplarından olan qadın koqortalarında başlayır, bu is
ə anaların orta yaşının daha cavan yaşlara keçm
əsinə gətirib çıxarır. ANALİTİK QRUPLAŞDIRMA – əlamətlər arasındakı qarşılıqlı əlaqəni öyrənmək üçün n əzərdə tutulmuş statistik qruplaşmadır. Analitik qruplaşdırma qarşılıqlı əlaqəli əlamətlərdən biri üzr
ə qurulur. Məsələn, amil əlaməti, sonra isə hər bir ayrılmış qrup üzrə digər əlamətin (bu halda n əticəli) orta (və ya nisbi) qiyməti hesablanır. Paralel olaraq onların birgə dəyişmələrinin xüsusiyy əti üzrə hər iki əlamətin qiymətləri müqayis ə edilməklə, əlaqələrin mövcudluğu və istiqam əti haqqında nəticə çıxarılır. ANALİTİK MODELLƏŞDİRMƏ – t ədqiq
olunan sisteml əri
özünd ə t ənliklər və b ərabərsizliklər şəklində ciddi riyazi təsvirlərlə əks etdirir.
(yun. prógnōsis – g ələcəyi görmə, gələcəyi xəbər vermə) – demoqrafik proqnozdur, m əqsədi - əhalinin təkrar istehsalının müasir meyllərinin əhalinin gələcək sayına və tərkibinə, həmçinin bütövlükdə sosial- iqtisadi inkişafda onların mümkün təsirini qiym
ətləndirmək sistemidir. Adətən, əhalinin sayı v ə cins-yaş tərkibinin qiymətləndirilməsi kimi ifad ə olunur, qiymətləndirmə əhalinin təkrar istehsalı dəyişməz olduğu, həmin vaxtda müşahidə olunan doğum, ölüm və miqrasiya meyll ərinin saxlandığı, yaxud onlarda bəzi d əyişikliklərin olduğu fərziyyə əsasında edilir. Proqnozun müxt əlif variantlarının müqayisəsi əhalinin artım komponentlərinin hər birinin təsir d ərəcəsini qiymətləndirməyə imkan verir. ANALİTİK VAHİD – (I) statistik m əlumatlar hesablanan real v ə ya süni formalaşdırılmış iqtisadi vahidl ərdir. Analitik vahidlər mü əssisələri, yerli vahidləri, fəaliyyət növləri vahidl ərini, fəaliyyət növlərinin yerli vahidlərini, habel ə eyni tipli istehsal vahidlərini və eyni tipli istehsalın yerli vahidlərini özündə əks etdirir. (II) - statistik müayin ənin nəticələrinin təhlili üçün istifad ə olunan vahiddir. ANAMNESTİK METOD (yunan. Anámnêsis – yada salma) – demoqrafik prosesl ərin ret rospektiv müşahidəsi növlərindən biridir, burada
əhalinin keçmişi haqqında məlumatlar, insanlar arasında sorğu aparmaq yolu ilə toplanılır. Anamnestik metod əhalinin sənədləşdirilməsinin keçmişini öyrənmək zərurəti ilə bağlı yaranmışdır. Keçmiş müttəfiq respublikalarda, o cümlədən Az ərbaycanda 1920-ci illərdən bir sıra azsaylı xalqlarda əhalinin sanitar-gigiyenik həyat şəraitinin tədqiq edilməsi ilə əlaqədar geniş yayılmışdır. Anamnestik metod demoqrafik prosesl əri, cari qeydiyyatla nəzərdə tutulmuş m əlumatlardan fərqli olaraq, daha müfəssəl əsaslı proqram üzr ə öyrənmək imkanı verir. Doğumun və körpə ölümünün öyrənilməsində anamnestik metoddan istifad ə çox faydalı olmuşdur. Bu halda qadınlar arasında sorğu aparılır və onlar bütün həyatı boyu baş vermiş ni kah, doğum və uşaqların taleyi haqqında m əlumatlar verirlər. Anamnestik metodun s əciyyəvi xüsusiyyəti demoqrafik hadisələrin d əqiq baş vermə tarixi və onların xronoloji ardıcıllığının müəyyən edilməsindədir. Anamnestik metod materialın eynicinsliliyini po zmamaq şərti ilə bu və ya digər əlamətə görə ayrı-ayrı məcmular yaratmağa imkan verir. Anamnestik t ədqiqatların məlumatları demoqrafik prosesl
ərin öyrənilməsi üçün uzununa təhlili t ətbiq etməyə imkan verir. Metodun çatışmazlıqları isə vaxta görə keçmişdə baş vermiş hadisələrə sorğu aparılanlar tərəfindən qeyri-d
əqiq və natamam cavabların verilməsidir. ANAMNESTİK MÜŞAHİDƏ – anamnestik metodu t ətbiq etməklə, demoqrafik hadisələr haqqında məlumatların toplanmasıdır. Bu metod bir anlıq sorğu yolu ilə alınan məlumatlar əsasında t ədqiq olunan əhalidə müşahidə anından əvvəl uzun müdd ət ərzində demoqrafik proseslərin s əviyyəsini və dinamikasını müəyyən etməyə imkan verir.
– iqtisadi fəaliyyət növüdür. Kənd təsərrüfatı məhsullarının və s. müvəqqəti saxlanması məqsədilə tikilmiş kompleksdir.
ANİ STATİSTİK TOPLAMA – mü əyyən
tarix ə, ana vəziyyəti əks etdirən statistikadır. ANKET – 1) hesabat vahidi, respondent, onun f əaliyyəti, gəlirləri və xərcləri, fikirləri, davranışı, üstünlükl əri və s. haqqında məlumatlar almaq üçün sorğu-cavab vərəqəsidir; 2) (fr. enquête – h ərfi, araşdırma) müayinə blankı, sorğu aparan t ərəfindən müstəqil formulyar, həmçinin könüllü əsaslarla anketin göndərilməsi və ya paylanması, anketl
əşdirmə yolu ilə məlumatın toplanması və anket suallarına cavabların ümumiləşdirilməsi metodunun qısa adıdır. Anketin köməyi ilə ictimai r əy, əhalinin əmtəələrə olan tələbatı, doğum, miqrasiya v ə s. çoxsaylı məsələlərə münasibət 29
öyr ənilir. Statistikada sorğu anketi vərəqəsi ilə oxşar mənadadır.
(marketinqd ə) – istehlakçıların sorğu edilməsi üsulu ilə m əlumatların yığılmasının əsas formasıdır. ANNUİTET -
inkişaf etmiş ölkələrdə pensiya planlaşdırmasının ən çox yayılmış alətlərindən biridir. Annuitet sığorta edən tərəfindən sığorta edil
ən tərəfə ödənilən aylıq rentadır. Annuiteti qeyri-dövl ət pensiya fondlarından və eləcə də sığorta şirkətlərindən almaq olar. Fərdi pensiya hesablarından fərqli olaraq, sığorta şirkətlərində sığorta edilən şəxs, sığorta şərtlərinə uyğun olaraq, ist ənilən zaman ödənişi dayandıra bilər və h əmin ana qədər yığılmış məbləği götürə bilər. Annuitet çox çevik bir al ətdir. Annuitetlər birbaşa mükafatlar v ə sığorta olunan şəxs tərəfindən uzun müdd ət ərzində şirkətə ödənilən daimi mükafatlar şəklində fəaliyyət göstərir. Birdəfəlik annuitet o zaman yaxşıdır ki, pay fonduna uzun müddət v əsait (maya) qoyulur və təqaüdə çıxmamışdan əvvəl həmin məbləğ nağd şəkildə götürülür. Sığorta şirkəti qoyulan vəsaitin müqabilində mü əyyən edilmiş həcmdə annuitetin mübadiləsinə t əminat verir. Annuitetin aşağıdakı növləri mövcuddur: - ömürlük annuitet. Bu annuitet ail ə tibbi bioqrafiyalarında uzun ömürlülər və ya varisi olmayan şəxslər olan sağlam şəxslərə aid edilir. Sığorta şirkətinin və ya pensiya fondunun annuitet qarşısında öhdəliyi annuitetin həyatda yaşadığı müdd
ətə qədər davam edir; - t
əcili annuitet. Annuitetlərin alınma müddəti 10 il t
əşkil edərsə, bu o deməkdir ki, annuitet öd ənişlərinin başlanması və sığorta şirkətlərinin, pensiya fondlarının öhdəliyinin bitməsi məhz h əmin dövrü əhatə edir. Ömürlük və təcili annuitet arasında seçim etsək, görərik ki, müddət az t
əyin edilərsə, ikinci birincidən daha ucuz başa g ələr; - dövri öd əniş zəmanətli ömürlük annuitet. Annuitetin ölümd ən asılı olmayaraq, müəyyən edilmiş vaxt ərzində müntəzəm olaraq annuitetə v ə onun benefesiarlarına ödənişlər ödənilir. Əgər annuitet mü əyyən edilmiş vaxtdan çox yaşayarsa, bu zaman öd əniş ömürlük xarakter alır; - qaytarılan annuitet. Annuitetin ölümündən sonra benefesiarlar üçün n əzərdə tutulan ömürlük annuitet öd ənilmiş mükafatlarla mövcud ödənişin f ərqini təşkil edir. ANTENATAL ÖLÜM – “Perinatal ölüm” ə bax.
APARTAMENT - iki v ə ya daha çox yaşayış otaqlarından (qonaq və yataq otaqları) ibarət olan v ə mətbəx avadanlığı olan, sahəsi 40 m 2 -d ən az olmayan otel nömr əsidir (bu zaman yemək x ərcləri nömrənin qiymətinə daxil edilmir). ARALIQ İSTEHLAK – (I) - hesabat dövründ ə istehsal prosesind ə formasını dəyişən və ya istehsala m əsrəflər kimi tam istehlak edilən, istifad
ə olunmuş məhsul və ya xidmətlərin d əyəridir. Aralıq istehlak aşağıdakı kimi müəyyən edilir: Mal v
ə xidmətlərin alınması + Alındığı vəziyyətdə yenidən satılma üçün mal v ə xidmətlərin alınması +/- Xammal, material v ə digər əmək
əşyaları ehtiyatlarının dəyişməsi
=
Avropa milli hesablar sistemi, aralıq istehlakı əsas kapitalın istehlakı kimi qeyd olunan əsas fondların istehlakını istisna etməklə, istehsal prosesinin gedişində məsrəflər kimi istehlak olunan mal və xidm ətlərin həcmi kimi müəyyən edir. Mal və xidm ətlər istehsal prosesində şəklini dəyişdirə və ya istifad ə oluna bilər. (II) - istehlakı əsas kapitalın istehlakı kimi nəzərə alınan əsas fondlar istisna olmaqla, istehsal prosesind ə məsrəflər kimi istehlak olunan mal və xidm
ətlərin dəyəridir. ARALIQ MALLAR –
hazır məhsulun istehsalı üçün g
ələcəkdə emal etmək məqsədi ilə istifadə olunan mallardır. ARALIQ MƏHSULLAR (YARIMFABRİ- KATLAR) – başa çatma mərhələsinədək çatdırılan, lakin istehsal dövrəsinin yeni fazasına daxil olmalı olan məhsullardır (mallardır). ARBİTRAJ – eyni bazarda, müxt əlif bazarlarda v ə ya müxtəlif tarixlərdə eyni bir alverçi (ticar ətçi) tərəfindən bazarın ixtiyari obyektinin alınması və satılmasından qiymətlərdəki fərq şəklində əldə olunan gəlirə əsaslanan bazar əməliyyatıdır. Birja, valyuta, idarə, xarici ticarət, ikit
ərəfli valyuta, fond arbitrajları mövcuddur.
DİGƏR TİKİLİLƏRƏ İNVESTİSİYA QOYULUŞLARI
- “Maddi aktivl ərə
investisiya qoyuluşları” maddəsinin tərkib hiss
əsidir. Bu investisiya qoyuluşlarına həmçinin bina v
ə digər tikililərin tikildiyi torpağın dəyəri də daxildir.
30
ARTIM SURƏTİ –
sosial-iqtisadi hadis ələrin
dinamik sıralarında inkişaf sürətini xarakterizə etm
ək üçün istifadə olunan göstəricidir. Artım sür
əti sıranın sonrakı səviyyəsinin əvvəlki s əviyyədən neçə dəfə (faiz) çox və ya az artdığını göst ərir. Artım sürəti əmsal və ya faiz şəklində hesablanır. Tədqiqatın vəzifəsindən asılı olaraq, artım sürəti silsiləvi və ya əsas qaydada hesablana bil ər. Silsiləvi qaydada artım sürətini hesablamaq üçün sıranın sonrakı səviyyəsini özündən qabaqkı s əviyyəyə bölmək və alınan nəticəni faiz şəklində ifad ə etmək üçün 100-ə vurmaq lazımdır. Əsas qaydada artım sürətini hesablamaq üçün sıranın h ər bir sonrakı səviyyəsini müqayisə üçün əsas götürülmüş səviyyəyə bölmək lazımdır. Artım sür
əti faiz şəklində aşağıdakı düsturlarla hesablanır: Silsil əvi qaydada 100 1 ⋅ = −
i i Y Y S
Əsas qaydada 100 1 ⋅ = Y Y S i
ASSİMİLYASİYA HƏDDİ –
Aİ-yə üzv ölk
ələr arasında İntrastat sistemi üzrə statistik m əlumat göndərənlər tərəfindən həyata keçirilən ticar ət əməliyyatlarının illik dəyərinin keçməli olmadığı həddir. Onlar statistika bəyannamələrini doldurmaqdan azaddırlar və dövri vergi b əyannamələrini təqdim etməyə borcludurlar. ASSOSİASİYA ƏMSALI – sosial hadis ələrin t
əlaqənin sıxlığını öyrənmək üçün xüsusi sıxlıq əmsalıdır. Təcrübədə bu əmsalın hesablanması üçün geniş yayılmış düstur aşağıdakı kimidir.
+ − =
Burda a, b, c v ə d əlamətlərin tezlikləridir. Assosiasiya əmsalı - A≥0,5 olarsa, öyrənilən əlamətlər arasında düz və sıx əlaqənin olduğu mü əyyən olunur. AŞAĞI GƏLİRİN ARALIĞI – g əlirin
defisitinin (k əsirinin) yoxsulluq sərhədinə (yaşayış minimumuna) olan nisbətidir. Bir qayda olaraq, bu göst ərici faizlə hesablanır. Aşağı gəlirin aralığından yoxsul ailələrin gəlirlərinin defisitinin nisbi göst əricisi kimi xronoloji və ərazi müqayis ələrində istifadə olunur. İqtisadi ədəbiyyatlarda yoxsulluğu xarakterizə etm
ək üçün vaxta görə yoxsulluq indeksi hesablanır. Bu göstərici özlüyündə yoxsulluq və ya yaşayış minimumu həddinin orta çəkili k əmiyyətini əks etdirir. Bir qayda olaraq, yoxsulluq indeksi inflyasiya indeksi v ə əhalinin g əlirlərinin artım sürəti ilə müqayisə olunur. AŞINAN AKTİVLƏR - aktivl ər və passivlər balansında yığılmış aşınma çıxılmaqla, qalıq d əyəri üzrə göstərilən aktivlərdir. AŞINMA –
binaların, avadanlığın onlardan istehsalatda istifad ə nəticəsində köhnəlməsidir.
materialların aşınmasını, onların ilkin keyfiyyətini itirm əsini, konstruksiyaların tədricən dağılmasını s əciyyələndirir. Mənəvi aşınma isə əvvəlki vaxtlarda yaradılmış əsas istehsal vasitələrinin müasir texniki s əviyyədən ardıcıl olaraq geril
əməsi ilə bağlıdır.
SƏRHƏDLƏRDƏ ÇİRKLƏNMƏSİ – antropogen m ənbələrdən bir dövlətin milli yurisdiksiyası altında olan rayonunun atmosfer havasında olan zərərli maddələrin digər dövlətin yurisdiksiyası altında olan rayonun atmosfer havasına keçməsidir. Atmosfer havasının transs
ərhədlərdə çirklənməsi hava axınlarının, coğrafi, iqlim və meteoroloji amillərin təbii yerd əyişməsi nəticəsində baş verir. Atmosfer yağıntıları nəticəsində su hövzələrinin və torpaq ehtiyatlarının zərərli birləşmələrlə çirklənməsi ilə m üşayiət olunur. Statistikada atmosfer havasının transsərhədlərdə çirkl
ənməsinin öyrənilməsi üsullarından biri, ərazisindən çirkləndirici aşqarların götürüldüyü dövl ətlərin konkret regionlarında ayrı-ayrı zərərli madd ələrin havaya atılmasının miqdarının izl ənilməsi və təhlil edilməsidir. Eyni zamanda, xaricd ən hava axınları ilə daxil olan zərərli m əhsulların düşməsi üzərində sistemli müşahidə (monitorinq) h əyata keçirilir. Bu məqsədlər üçün biosfer qoruqların ərazisində aparılan müşahidələrdən istifadə olunur. Atmosfer havasının transsərhədlərdə çirklənmə d ərəcəsi üzərində müşahidə dövlətlərarası sıx əməkdaşlıq, səylərin kooperasiyası və qarşılıqlı n əzarəti əsasında milli ixtisaslaşdırılmış xidmətlər t ərəfindən həyata keçirilir.
t əbii ehtiyatlar və ətraf mühit statistikasının altbölm əsidir, əsas vəzifəsi atmosfer havasının v əziyyəti və onu qorunması üzrə tədbirlərin yerinə yetirilm əsi, atmosferə zərərli maddələrin atılması v ə s. haqqında məlumatların yığılması və ümumil əşdirilməsi hesab edilir. Atmosferə zərərli madd ələri atan istehsalçı müəssisə və təşkilatlar 31
atmosfer havasının çirklənmədən qorunması haqqında, həmçinin atmosferə zərərli maddələrin (t əmizlənməmiş və təmizləmədən sonra) atılması, onlar ın tutulması (zərərsizləşdirilməsi) və istifadə edilm əsi, çirklənmə mənbələrinin qaztəmizləmə v ə toz tutma qurğuları ilə təchizatı haqqında statistika orqanlarına hesabat təqdim edirlər.
Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|